ठाणे जिल्ह्यातील कल्याण-कर्जत मार्गावर, कल्याणपासून ६ कि. मी. अंतरावर अंबरनाथ हे शहर आहे. या शहराच्या पूर्वेला सुमारे २ कि. मी. वर एक शिवमंदिर आहे. बारा ज्योर्तिलिंगाएवढेच महत्त्व असलेले एक पुरातन शिवमंदिर उल्हास नदीच्या किनाऱ्यावरील निसर्गरम्य भूमीवर विसावलेले आहे. हे मंदिर शिलाहार राजाने इ. स. ११ व्या शतकात बांधले असून या मंदिराची लांबी ८९ फूट व रुंदी ७४ फूट असून त्याच्याभोवती १०५ फूट रुंद व १५० फूट लांब प्राकार आहे.
मंदिर पश्चिमाभिमुख असून त्याला आणखीन दोन प्रवेशद्वार आहेत. सभामंडप, गर्भगृह, अंतराळ असे तीन भाग आहेत. गाभारा बराच खोल असून त्यात खडकाचा एक उंचवटा आहे. त्यालाच स्वयंभू शिवलिंग म्हणतात. सभामंडप साधारणपणे ४० बाय ४० असा असून रामायण-महाभारतकालीन कथा सांगणारी चित्रे, पाने, फुले तसेच जय-विजय, महिषासुरमर्दिनी इत्यादी चित्रे दाक्षिणात्य मंदिरांची आठवण करून देतात.
वास्त बाहेरुन नक्षत्राकृती भासते. मंदिराच्या शिखरावर अशीच तारकाकार रचना केलेली आहे. मंदिराच्या चौथऱ्यावर अनेक थर असून त्यातील एकेका थरात हत्ती, घोडे इत्यादी पशूतसेच मानवाच्या आकृत्या कोरल्या आहेत. विविध रुपातील गणराजाची अडीचशे चित्रे कोरलेली असून वरच्या पृष्ठभागावर देवता, गंधर्व, अप्सरा, यश यांच्या आकृती कोरलेल्या आहेत. भिंतीत मोठ्या देवळ्या करुन त्यात शैव देवतांच्या मूर्ती बसविल्या आहेत.
चैत्य तोरणाकृती कोनाड्यात शिवमूर्ती आहेत. गाभाऱ्याच्या दरवाज्यावर आणि गणेशपट्टीच्या वरच्या भागात देवतांच्या आणि पशूच्या आकृती कोरल्या आहेत. मंडपाच्या मध्यभागी चार स्तंभांवर आधारलेले घुमटाकृती छत आहे. छतावर कीर्तीमुखे, कमळे व लतापल्लव असे कोरीव काम आहे. मंदिराच्या भिंतीवर शिव-पार्वतीची विविध रुपे पाहावयास मिळतात. तर काही मूर्ती विष्णूच्या अवताराच्या आहेत.
उत्तरेकडील कोनाड्यात ब्रह्मदेवाची मूर्ती असून येथे नृत्यमुद्रेत महिषासुरमर्दिनीची मूर्ती व अष्टभूज कामदेवाचीही मूर्ती आहे. निर्जिव काळेभिन्न पाषाण, कलाकारांनी आपल्या जादूच्या हाताने सजीव केले, देखणे केले. प्राचीन कथेत जशा दंतकथा, आख्यायिका त्याचे वलय असते त्याला हे मंदिर कसे अपवाद ठरणार ? या मंदिरालाही आख्यायिका आहेत.
प्रभू शिवशंकर या परिसरात आले असता येथील निसर्ग सौंदर्यावर भाळले. काही दिवसानंतर हिमालयात निघून गेले. तेथे गेल्यावर त्यांना आठवण झाली की, आपण त्रिशूळ तेथेच विसरलो आहोत. येथे मात्र त्रिशूळाच्या तेजाने आजूबाजूचा परिसर पवित्र झाला. येथील प्रधानाच्या स्वप्नात येऊन शंकरांनी दृष्टांत दिला. प्रधान शंकराच्या दर्शनाने खूश झाले. त्याने आपल्या मांडलिक राजाला मंदिर बांधावयास आज्ञा दिली.
अशाप्रकारे हे मंदिर उभे राहिले. माघ वद्य चतुर्दशीला यात्रा भरते. महाशिवरात्र मोठ्या प्रमाणात साजरी होते. दर सोमवारी व श्रावण सोमवारी भाविक मंदिरात गर्दी करतात. या शिवमंदिराचा ताबा सध्या औरंगाबाद येथील शासकीय पुरातत्त्व विभागाकडे आहे. अंबरनाथ नगरपालिकेच्या बोधचिन्हामध्ये या प्राचीन मंदिराचे स्थान आहे.
अंबरनाथाचे पुरातन शिवमंदिर
परिचय:
अंबरनाथ हे महाराष्ट्रातील ठाणे जिल्ह्यातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व असलेले शहर आहे. या शहरात स्थित असलेले अंबरनाथाचे पुरातन शिवमंदिर हे ऐतिहासिक, धार्मिक आणि स्थापत्यकलेच्या दृषटिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे स्थान राखते. हे मंदिर खास करून हिंदू धर्माच्या पवित्र देवता, भगवान शिव यांच्यासाठी समर्पित आहे आणि त्याच्या ऐतिहासिक मूल्यामुळे ते महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्रांपैकी एक मानले जाते.
अंबरनाथ शिवमंदिराचा इतिहास:
अंबरनाथ मंदिराचा इतिहास हजारो वर्षे जुना आहे. हे मंदिर मुख्यतः “शिवलिंग”च्या पूजा अर्चेसाठी प्रसिद्ध आहे. अंबरनाथ मंदिरास एक महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक संदर्भ मिळतो, कारण याचे बांधकाम गुर्जर-प्रतिहारा काळातील आहे. मंदिराचे स्थापत्य हे प्राचीन आणि सुंदर आहे, जे काळाच्या ओघातही आपल्या भव्यतेत कायम आहे. या मंदिराच्या स्थापत्य शैलीत हिंदू स्थापत्यकलेची विविध वैशिष्ट्ये दिसतात, ज्यामध्ये मंदिराच्या प्रवेशद्वाराची भव्यता आणि त्यावर कोरलेली विविध शिल्पकला या सर्वांचा समावेश आहे.
किंवा याला ‘द्वारपाल’ किंवा ‘गुहाग्राम’ असेही काही जण संबोधतात. अंबरनाथ मंदिराचे स्थान त्या काळाच्या स्थापत्य कौशल्याची आणि संस्कृतीची साक्ष आहे. हे मंदिर विशेषतः कर्नाटकी शैलीत बांधले गेले आहे, ज्यात दगडी शिल्पकला आणि अष्टकोनी वळण असलेली मांडणी दिसून येते.
अंबरनाथ मंदिराचे वास्तुशिल्प:
अंबरनाथ मंदिराची वास्तुकला विशेषतः आपल्या स्थापत्यकलेच्या कलेतून दर्शवते की, ते प्राचीन भारतीय स्थापत्यशास्त्राचे एक उत्तम उदाहरण आहे. मंदिराच्या मुख्य भागात एक ‘शिवलिंग’ स्थापित आहे. शिवलिंगावर नियमितपणे अभिषेक आणि पूजा केली जाते. मंदिराच्या आतील भागात विविध दगडी शिल्पे, कोरीव काम आणि स्थापत्यशास्त्राचे अद्भुत उदाहरण दिसून येते.
मंदिराच्या मध्यभागात मुख्य गर्भगृह आहे, जिथे ‘शिवलिंग’ प्रतिष्ठित आहे. त्याच्या आसपास दोन भव्य स्तंभ आणि उंच गाभा आहेत. या मंदिरात गोड, शुद्ध, आणि पवित्र वातावरण आहे, ज्यामुळे दर्शन घेतल्यावर भक्तांना एक अद्भुत अनुभूती मिळते. मंदिराच्या सभामंडपाचा आकार आणि त्याचे सुंदर लाकडी छत, या सर्व गोष्टींमुळे मंदिराचे सौंदर्य वाढते.
धार्मिक महत्त्व:
अंबरनाथ मंदिर हे भगवान शिवाच्या भक्तांसाठी एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. खास करून “शिवरात्र” या पर्वावेळी येथे विशेष पूजा आणि उत्सव साजरे केले जातात. शिवरात्रेच्या दिवशी लाखो भक्त या मंदिरात येऊन महादेवाची पूजा अर्चा करतात. तसेच, येथील शिवलिंगाला स्नान आणि अभिषेक करण्यासाठी अनेक भक्त गर्दी करतात.
मंदिराच्या परिसरात विविध धार्मिक कार्ये आणि कार्यक्रम देखील आयोजित केले जातात. अंबरनाथ मंदिरास धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्व आहे कारण येथे नियमितपणे पूजा, अनुष्ठान आणि भक्तिसंगीताचे आयोजन केले जाते.
अंबरनाथ मंदिराच्या पवित्रतेचा संदेश:
अंबरनाथ शिवमंदिराची शांती आणि पवित्रता भक्तांना नेहमीच आकर्षित करते. येथे येणारे प्रत्येक भक्त मंदिराच्या परिसरात एक शांती अनुभवतात. मंदिराच्या पवित्र वातावरणामुळे अनेक भक्तांचे हृदय शांत आणि पवित्र होऊन जातं. मंदिराच्या ठिकाणी येणारे सर्व लोक एक गोष्टीवर विश्वास ठेवतात – ‘सर्व विश्वाचा पालनकर्ता भगवान शिव, जो पापांचा नाश करणारा आणि भक्तांना मदत करणारा आहे.’
निष्कर्ष:
अंबरनाथाचे पुरातन शिवमंदिर एक अद्वितीय धार्मिक, ऐतिहासिक आणि स्थापत्यदृष्ट्या महत्त्वाचे स्थान आहे. त्याचे सौंदर्य, त्याच्या धार्मिक महत्त्वाचा इतिहास आणि भक्तांची श्रद्धा यामुळे ते महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र बनले आहे. येथे नियमितपणे येणारे भक्त आपल्या धार्मिक व आध्यात्मिक उन्नतीसाठी आणि भगवान शिवाच्या आशीर्वादासाठी दर्शन घेतात. अंबरनाथ मंदिर भारतीय धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारशाचा एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे, जो आपल्याला हिंदू धर्माच्या शांती, प्रेम आणि भक्तिरूपी संदेश देतो.
धन्यवाद!