आपला देश हा पवित्र तीर्थक्षेत्रांचे माहेरघर आहे. ५१ शक्तिपीठांपैकी कोल्हापूरच्या श्री महालक्ष्मीचे स्थान वैशिष्ट्यपूर्ण असून आदिशक्ती जगन्माता सर्व देव-देवतांसह येथे वास्तव्य करुन आहे. म्हणून हे पूर्णपीठ असून फार प्राचीन शक्तिपीठ आहे. उत्तर भारतात काशी तर दक्षिण भारतात कोल्हापूर (करवीर) ही दोन क्षेत्रे संसारतापापासून मुक्त होण्यासाठी महाविष्णूने निर्माण केल्याचे पुराणात सांगितले आहे.
कोल्हापूरची श्री महालक्ष्मी किंवा अंबाबाई ही अनेकांची कुलस्वामिनी आहे. दक्षिण काशी म्हणजे भगवान शंकरांनी वर्णन केलेली करवीर नगरी होय. पुराण इतिहास कथांमध्ये म्हटले आहे, केशी राक्षसाचा मुलगा कोलासूर हा येथे राज्य करीत होता. त्याने देवांना संत्रस्त करुन सोडले. म्हणून देवांनी प्रार्थना केल्यावरुन श्री महालक्ष्मीने त्याच्या वधाची तयारी केली. श्री महालक्ष्मी रजोगुणी देवता.
तिचे व कोलासूराचे घनघोर युद्ध झाले. श्री महालक्ष्मीने ब्रह्मास्त्राने त्याचे मस्तक उडवून दिले. त्यांनी मागितलेल्या वरानुसार करवीर, कोल्हापूर ही नांवे तशीच ठेवली. श्री महालक्ष्मीचे हे मंदिर पूर्वकालीन हेमाडपंथी बांधणीचे असून त्या वास्तूशिल्पावर प्राचीन कलेचा प्रभाव आहे. एक मध्यवर्ती मंदिर व त्याच्या तीन बाजूस तीन मंडप आणि तीन गर्भगृहे अशा पद्धतीची मंदिराची रचना असून ते पश्चिमाभिमुख आहे.
कासव मंडपाच्या पूर्वेस महालक्ष्मी, उत्तरेस महाकाली व दक्षिणेस महासरस्वती ही देवतांची मंदिरे आहेत. १२ व्या शतकांतील यादवांच्या राजवटीत मुख्य मंदिराला ही दोन मंदिरे जोडली आहेत. गणेश मंडप व पुढे गरुड मंडप हे ही नंतर आहे. मंदिराच्या बाहेरच्या भागावर सुंदर मूर्ती कोरल्या आहेत. अशा या मंदिराचे खांब रेखीव, सुबक असून नक्षीकामाने सजविलेले आहेत. या मंदिराच्या चारही बाजूला प्रवेशद्वार पाहावयास मिळते.
पश्चिमेकडील प्रवेशद्वाराला महाद्वार म्हणतात. येथील शिल्पकाम व नक्षीकाम पाहिल्यावर स्थापत्य व शिल्पशास्त्र किती प्रगत होते, याचा अंदाज येतो. देवालयाच्या बाहेरील भाग हा तारांकित बांधणीचा आहे. मंदिरातील किरणोत्सव सोहळा पाहाण्यासाठी अनेक भक्त येतात. हा किरणोत्सव सोहळा म्हणजे लक्ष्मीला सूर्यनारायण भेटीला येण्याचा आनंदसोहळा असतो.
मंदिराच्या सभोवती ३५ देवालये असून अनेक लहान-लहान मंदिरे आहेत. मेघडंबरी, दहा खांबावर लाकडी कमानीची व त्यावर चांदीच्या पत्र्यावर कलाकुसर करुन बनवलेली आहे. त्यात ही श्री महालक्ष्मीची मूर्ती अधिष्ठित झाली आहे. मूर्तीचे गर्भागृह ३० फूट लांब व २० फूट रुंद असे लंबचौकोनाकृती आहे. या गर्भगाराचा दरवाजा शिसवी लाकडाचा, भव्य व भक्कम बनविलेला आहे. त्यावर गणेशमूर्ती कोरल्या आहेत. उंबरठ्यावर चांदीचा पत्रा असून त्यावर कूर्म प्रतिमा कोरली आहे.
श्रीच्या मूर्ती शेजारी उजव्या बाजूस उत्सव मूर्तीची जागा आहे. तिचीही पूजा या देवीच्या पूजेबरोबर होते. डाव्या बाजूस चांदीचे घंगाळे व शंख असून मूर्तीच्या डाव्या बाजूला शेजघर आहे. तेथे नक्षीदार पलंग असून त्यावर मूल्यवान किंमतीच्या गाद्या, उशा व भरजरी शाली आहेत. दररोज शेजारती झाल्यावर विडा, दूध, चांदीची तांब्यापात्रे भरुन ठेवली जातात. नंतर दरवाजा बंद होतो. या श्री महालक्ष्मीची मूर्ती २ फूट ९ इंच आहे. मूर्ती चर्तुभूज आहे.
मागील भागी चांदीची प्रभावळ असून सूर्य-चंद्राच्या आकृत्या आहेत. मस्तकावर सुवर्णमुकुट आहे. ही मूर्ती काळ्या पाषाणापासून बनली आहे. सकाळी ४-३० वाजता पाद्यपूजा होऊन काकड आरती होते. दुसऱ्या महापूजेच्या वेळी भक्तांचे अभिषेक केले जातात. पुरणपोळीचा महानैवेद्य असतो. दुपारी दोन वाजता देवीची अलंकारयुक्त पूजा बांधली जाते.
मंदिर रात्री ८-३० पर्यंत दर्शनासाठी खुले असते. रात्री शेजारती होते. शुक्रवार हा देवीचा वार म्हणून ओळखला जातो. मंगळवारही शुभ मानला जातो. पालखी प्रदक्षिणा वर्षातून आश्विन, कार्तिक, मार्गशीर्ष, पौष व माघ या पाच पौर्णिमा व चैत्र प्रतिपदेस रथोत्सवादिवशी निघते. शारदीय नवरात्र उत्सव करवीरवासियांचा मोठा उत्सव असतो.
प्राचीन शक्तिपीठ कोल्हापूरची महालक्ष्मी
प्रस्तावना:
भारताची सांस्कृतिक आणि धार्मिक वारसा अत्यंत समृद्ध आहे. हिंदू धर्मात शक्तिपीठांची विशेष महत्त्व आहे. अशाच शक्तिपीठांपैकी एक महत्त्वाचे पीठ म्हणजे कोल्हापूर येथील महालक्ष्मी मंदिर. कोल्हापूर हे महाराष्ट्रातील एक प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे, जे देवी महालक्ष्मीच्या रूपात शक्तीच्या उपास्य दैवीतेचे मंदिर असलेले आहे. कोल्हापूरचा महालक्ष्मी मंदिर हे एक ऐतिहासिक, धार्मिक, आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे.
कोल्हापूर आणि महालक्ष्मीचा इतिहास:
कोल्हापूर शहर महाराष्ट्र राज्याच्या दक्षिणेकडील भागात, पश्चिम महाराष्ट्रातील एक ऐतिहासिक ठिकाण आहे. येथे देवी महालक्ष्मीचे प्राचीन आणि ऐतिहासिक मंदिर स्थित आहे. कोल्हापूर शहराला “शक्तिपीठांची राजधानी” म्हणून ओळखले जाते. महालक्ष्मी देवीच्या या मंदिरात हजारो वर्षांपासून भक्तांच्या दर्शनासाठी येणारा ओघ कमी झालेला नाही.
कोल्हापूरच्या महालक्ष्मीच्या मंदिराचा इतिहास पुराणांमध्ये दिला आहे. असे मानले जाते की देवी महालक्ष्मी या मंदिरात अर्धवर्तुळी आच्छादित उभारल्या आहेत, यावरून हे सिद्ध होते की हे मंदिर प्राचीन काळी अत्यंत महत्त्वाचे स्थान होते. महालक्ष्मीची मूर्ती पिळवणीसाठी, म्हणजेच एक शक्तिमान आणि सर्वसमर्थ रूपांत स्थित आहे.
महालक्ष्मी देवीचे स्वरूप:
कोल्हापूरमधील महालक्ष्मीचे मंदिर प्राचीन काळातील प्रसिद्ध मूळ मूर्ती असलेले आहे. देवी महालक्ष्मी ही चार हात असलेली, सोनेरी व सुंदर प्रतिमा आहे. तिच्या एक हातात कमळ, दुसऱ्या हातात शंख, तिसऱ्या हातात चक्र, आणि चौथ्या हातात गदा आहे. देवी महालक्ष्मीचे रूप समृद्धी, ऐश्वर्य, आणि सुख-समृद्धीचे प्रतीक मानले जाते. या मंदिरात देवीचे संपूर्ण रूप अत्यंत आकर्षक आणि भक्तांच्या मनात श्रद्धा उत्पन्न करणारे आहे.
महालक्ष्मी मंदिराचा महत्व:
कोल्हापूरमधील महालक्ष्मीचे मंदिर एक प्रमुख धार्मिक केंद्र आहे. येथे संप्रदाय, धर्म आणि परंपरांच्या सुसंवादाचे दर्शन घडते. लोक आपल्या ऐतिहासिक आणि धार्मिक श्रद्धेप्रमाणे येथील पूजेसाठी येतात आणि देवीच्या चरणांशी संपर्क साधून त्यांचे आशीर्वाद प्राप्त करतात. महालक्ष्मीच्या या मंदिराचे महत्व विशेषतः हिंदू धर्माच्या अनुयायांमध्ये अतिविशिष्ट आहे.
महालक्ष्मी मंदिरात दर वर्षी विविध धार्मिक उत्सव आणि विशेष पूजा असतात. विशेषतः दशहरा आणि दीपावली या सणांवर येथे विशेष अनुष्ठाने, व्रत, आणि आरती होतात. यासोबतच, कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराची यात्रा एक प्रमुख आकर्षण असते, आणि हजारो पर्यटक, भक्त आणि श्रद्धाळू लोक या मंदिरात येऊन देवीच्या दर्शनाचा लाभ घेतात.
कोल्हापूरच्या महालक्ष्मीच्या शक्तीचे महत्व:
हिंदू धर्मात महालक्ष्मी देवीला समृद्धी आणि ऐश्वर्याची देवी मानले जाते. ती लक्ष्मी रूपात प्रकट होते आणि सृष्टीतील प्रत्येक प्राण्याच्या जीवनातील समृद्धी आणि सुखासाठी पूजे जाते. कोल्हापूरच्या महालक्ष्मी मंदिराला एक ऐतिहासिक महत्त्व आहे कारण येथे देवीच्या आशीर्वादामुळे भक्तांच्या जीवनात समृद्धी, सुख, आणि ऐश्वर्य येते. येथे अनेक भक्त आपल्या अडचणी, समस्या आणि संकटांसाठी देवीला आर्जव करतात आणि देवीचे आशीर्वाद मिळवण्यासाठी येथे भेट देतात.
निष्कर्ष:
कोल्हापूरमधील महालक्ष्मी मंदिर हे एक अत्यंत पवित्र स्थान आहे. महालक्ष्मी देवीच्या आशीर्वादाने कोल्हापूर शहराच्या संपूर्ण वातावरणात एक अद्वितीय आध्यात्मिक ऊर्जा पसरलेली आहे. हे स्थान केवळ धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वाचेच नाही, तर त्या ठिकाणी प्राचीन काळातील वारसा, परंपरा, आणि इतिहास देखील जपला जातो. प्रत्येक भारतीयासाठी या तीर्थक्षेत्राचे महत्त्व अनमोल आहे, आणि हे मंदिर महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक धरोहराचे एक महत्त्वपूर्ण भाग आहे.
“जय लक्ष्मी माता”