निंदा ही सुधारणेची संधी

एकदा बुद्ध आणि पाचशे भिक्खूचा संघ राजगृह येथून नालंदा नगराच्या दिशेने प्रवास करीत होते. त्यावेळी’ ‘सुप्रिय’ नावाचा एक संन्यासी त्यांच्या पाठोपाठ निघाला. सुप्रिय बरोबर त्याचा ‘ब्रह्मदत्त’ नावाचा एक शिष्यही होता. बुद्ध आणि भिक्खूच्या मागून चालताना सुप्रिय विविध प्रकारे बुद्ध, धम्म आणि त्यांचा संघ यांच्याबद्दल अपशब्द बोलत होता. तो विविध प्रकारे बुद्धांची निंदा करीत होता. त्याचवेळी ब्रह्मदत्त मात्र त्यांची स्तुती करत होता. सुप्रिय वारंवार बुद्धांबद्दल अपशब्द उच्चारायचा तर ब्रह्मदत्त त्याचे मत खोडून काढायचा.

चालता चालता बराच वेळ निघून गेला. सूर्य मावळतीकडे झुकायला लागला. सूर्यास्तानंतर तथागत रात्रीच्या मुक्कामासाठी ‘अंबलट्ठिका’ नावाच्या एका प्रशस्त बागेत पोहचले. तेथे एके ठिकाणी सर्वांनी तळ ठोकला. सुप्रियही ब्रह्मदत्तसोबत तेथेच थांबला. तिथेही ते दोघे बुद्ध, धम्म आणि संघ यांच्याविषयी परस्परविरोधी मतं मांडत होते. हे सारं घडत असताना भिक्खू मात्र शांत होते. रात्र झाली. सर्वजण शांतपणे झोपी गेले.

बुद्धांचे काही भिक्खू मात्र सुप्रियच्या बोलण्याने प्रचंड अस्वस्थ झालेले होते. ही सारी माहिती आपण बुद्धांना सांगितली पाहिजे, असा विचार त्यांच्या मनात सतत सुरू होता. याच विचारात ते झोपी गेले. रात्र संपली, सूर्योदय झाला. पक्ष्यांचा किलबिलाट सुरू झाला. त्यावेळी सारे भिक्खू उठले आणि एका झाडाखाली एकत्र जमले. सुप्रियने केलेल्या निंदेवर त्या सर्वांची चर्चा सुरू झाली.

अनेकजण त्या टीकेमुळे अस्वस्थ झाले होते. तेवढ्यात बुद्ध तेथे आले. सर्वांनी त्यांना नम्रतेने वंदन केले. बुद्धांच्या समोर सारे जण खाली बसले. त्यांच्याकडे बघत बुद्ध त्यांना म्हणाले, ”भिक्खूनो, आता तुम्ही कशाची चर्चा करीत होता?” एक भिक्खू उभा राहिला आणि नाराजीच्या सुरात म्हणाला, ”भन्ते, आम्ही सुप्रियबद्दल बोलत होतो. काल प्रवासात सुप्रिय सतत तुमच्याबद्दल अपशब्द बोलत होता, तुमच्यावर, धम्मावर आणि संघावर कठोर शब्दांत टीका करत होता.

त्याच्या या वागण्यामुळे, टीकेमुळे आम्ही अस्वस्थ आहोत. तो असा कसा काय वागू शकतो?” त्याचे बोलणे संपल्यावर दुसरा भिक्खू उभा राहिला आणि म्हणाला, “तथागत, सुप्रिय विविध प्रकारे तुमच्यावर टीका करत असताना त्याचा शिष्य ब्रह्मदत्त मात्र तुमची स्तुती करत होता. तो तुमच्याबद्दल अतिशय आदराने बोलत होता. तो नक्कीच सद्गृहस्थ असला पाहिजे.’ बुद्धांनी सर्वांचे म्हणणे शांतपणे ऐकून घेतले. स्मित करत ते अतिशय हळुवारपणे म्हणाले, “अरे, सुप्रिय असो वा अन्य कुणी असो, माझी निंदा करीत असेल, तर तुम्ही त्याच्याविषयी नाराजी बाळगू नका.

कुणी आपली निंदा करीत असेल, तर त्याला शत्रू मानू नका. कुणी माझी, धम्माची वा संघाची निंदा केल्यावर तुम्ही रागावला किंवा उदास झाला, तर त्यामुळे तुमचीच हानी होईल, नुकसान होईल. जर कुणी माझ्याविषयी अपशब्द बोलत असेल, तर तुम्ही चिडू नका, रागावू नका, अस्वस्थ होऊ नका. उलट त्याचे म्हणणे तपासा. त्याच्या बोलण्याची शहानिशा करा. तो जे बोलतोय त्यात खरेपणा आहे का याची तपासणी करा.

जर त्याच्या टीकेप्रमाणे एखादा दुर्गुण आपल्यात असेल, तर तो दूर करण्याचा प्रयत्न आपण केला पाहिजे. आपली चूक आपण दुरुस्त केली पाहिजे. आपली होणारी निंदा ही आपल्यातील दोष दूर करण्यासाठी आपल्याला मिळालेली एक संधी आहे, असा विचार करा. याउलट, जर कुणी आपली स्तुती करत असेल, तर आपण उगाच अत्यानंदी वा प्रसन्न होऊ नये. तसे झाले तर त्यातही तुमचीच हानी आहे. भिक्खूनो, कुणी तुमची स्तुती केली, तर तुम्ही खरेखोटे तपासले पाहिजे. ही गोष्ट योग्य आहे का, ती आपल्यात आहे का, हे तपासून पाहिले पाहिजे. जो असे वागतो, तोच ज्ञानी समजला पाहिजे.”

बुद्धांचे म्हणणे ऐकून अस्वस्थ झालेले सारे भिक्खू शांत झाले. त्यांना आपली चूक कळली. बुद्धांना वंदन करून त्यांनी क्षमा मागितली. तेव्हा बुद्ध त्यांना म्हणाले, “आता तरी तुम्ही टीकेने अस्वस्थ होणार नाही ना? आता तरी तुम्ही स्तुतीने हुरळून जाणार नाही ना ? अरे, निंदा असो वा स्तुती, तिच्या आहारी जाऊन अस्वस्थ होणे चूकच. स्वतःचा विवेक जागा ठेवा. स्वतःची चिकित्सा करत दुर्गुण दूर करण्याचा प्रयत्न करा. तुमचे कल्याण होईल.” सर्व भिक्खूनी बुद्धांना अभिवादन केले आणि ते पुढील प्रवासासाठी सज्ज झाले.

तात्पर्य/बोध – निंदा ही सुधारणेची एक संधी आहे.निंदेमुळे माणसाने निराश होऊ नये. स्तुती आणि निंदा यांच्या आहारी न जाता त्यांची चिकित्सा केली पाहिजे, त्यांचा खरेखोटेपणा तपासला पाहिजे. त्यानुसार स्वतःमध्ये योग्य त्या सुधारणा केल्या पाहिजेत.

निंदा ही सुधारणेची संधी
निंदा शब्द ऐकून सर्वांचं मन दुखावल्याशिवाय राहत नाही. निंदा करणे किंवा ऐकणे, हे दोन्हीच कष्टदायक असू शकते. मात्र, आपल्याला ते कितीही चांगले वाटत नसलं तरी, निंदा काही वेळेस आपल्यासाठी सुधारणेची संधी म्हणूनही उपयोगी पडू शकते. निंदा आपल्याला केवळ आपली चूक दाखवते, तर ती कशी सुधारायची, याबद्दलही शिकवते.

निंदा म्हणजे काय?

निंदा म्हणजे एखाद्या व्यक्तीचे किंवा तिच्या कार्याचे सार्वजनिकपणे आणि नकारात्मक पद्धतीने वर्णन करणे. यामध्ये त्या व्यक्तीच्या वागण्याचे, निर्णयाचे किंवा वर्तनाचे विरोधी स्वरूप दाखवले जाते. परंतु, या विरोधी भावनांचा, यापुढे सुधारणा करण्यासाठी, विचार करून उपयोग करणे, हे फार महत्त्वाचे असते.

निंदा आणि सुधारणेचा संबंध:

निंदा केली जाणे, कधी कधी आपल्याला आत्मपरीक्षण करण्यासाठी प्रवृत्त करते. हे आपल्या कर्तृत्वाची आणि वागणुकीची मोजणी करण्याची एक संधी असू शकते. सर्वच निंदा वाईट नाही; ती आपल्याला चांगल्या मार्गावर नेण्याचा एक उपयुक्त साधन होऊ शकते.

१. आत्मपरीक्षणाची संधी:
जेव्हा आपली निंदा केली जाते, तेव्हा त्यात काही न काही सत्य असू शकते. या निंदा मध्ये आपल्याला स्वतःच्या वागणुकीबद्दल विचार करण्याची आवश्यकता आहे. कधी कधी आपण ज्या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करतो, त्या गोष्टीच खूप महत्त्वाच्या असतात. त्यामुळे निंदा एक प्रकारे आत्मपरीक्षण करायला लावते.

२. चुकांचे ओळख आणि सुधारणा:
आपली चूक समजून त्यावर सुधारणा करणे हेच जीवनाचे खरे ध्येय असावे. निंदा केल्यामुळे आपल्याला आपल्या चुकांचा मागोवा घेता येतो आणि त्या चुकांपासून शिकून पुढे जाण्याचा मार्ग खुला होतो.

३. नवीन दृष्टिकोन मिळवणे:
अनेक वेळा, निंदा आपल्या दृषटिकोनाचा आव्हान करते. आपल्याला आपले विचार, निर्णय किंवा कृती काही दुसऱ्या पद्धतीने देखील पाहता येतात. एखादी व्यक्ती जेव्हा आपली निंदा करते, तेव्हा त्याचं कारण असू शकतं की, आपला दृष्टिकोन त्याच्यासाठी अयोग्य वाटत असेल. त्यामुळे त्या निंदा मध्ये काही सकारात्मक बदल घडवून आणता येऊ शकतात.

४. सहनशक्तीची वाढ:
निंदा सहन करणे हे आपल्याला मानसिकदृष्ट्या मजबूत बनवते. जीवनातील प्रत्येक अपयश, निंदा किंवा कटु शब्द आपल्याला अधिक धैर्य आणि सहनशक्ती शिकवतात. हे जीवनाच्या इतर अडचणींना सामोरे जाण्यासाठी तयार करतं.

५. समाजाशी संबंध सुधारणे:
कधी कधी आपल्याला समाजाचे भान आणि इतरांच्या भावना कशा आहेत याचे अधिक जागरूक होण्याची आवश्यकता असते. निंदा ही समाजाच्या चुकांच्या संदर्भात असू शकते. आपले वागणे किंवा निर्णय इतरांसाठी त्रासदायक होऊ शकतात. त्यामुळे, निंदा ऐकून, आपल्याला कधीकधी समाजाशी आपल्या संबंधांना सुधारण्यासाठी आणि चांगले वागण्यासाठी संधी मिळते.

निंदा कशी स्वीकारावी?

• विचारपूर्वक ऐका: निंदा ऐकल्यानंतर आपल्याला संताप होणे स्वाभाविक आहे, पण शांतपणे विचार करा की त्या निंदा मध्ये काही सत्य आहे का? त्याचा उपयोग कसा होईल?

• प्रतिक्रिया न द्या: तात्काळ प्रतिक्रिया देणे हे बहुतेक वेळा वाईट ठरू शकते. विचारपूर्वक, शांतपणे त्या निंदीवर विचार करा आणि कदाचित त्या व्यक्तीला उत्तर देण्याची वेळ योग्य ठरेल.

• सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवा: निंदा नकारात्मक असू शकते, पण त्याचा सकारात्मक वापर करा. त्याला शिकण्याच्या संधी म्हणून पाहा.

निष्कर्ष:

निंदा हा एक अशा प्रकारचा विषय आहे, जो आपल्याला दुखावू शकतो, पण त्यातून शिकण्याची आणि सुधारण्याची एक मोठी संधी देखील आहे. निंदा ऐकून चांगले बदल आणता येऊ शकतात, आणि आपल्याला स्वतःला योग्य दिशेने वाटचाल करण्याची प्रेरणा मिळू शकते. त्यामुळे, प्रत्येक निंदा एक सकारात्मक बदल घडवून आणण्याची संधी असू शकते, जर ती योग्य प्रकारे स्वीकारली आणि त्यावर कार्य केले.