देवद्वेष्ट्या, नराधम अफजलखानाचा फडशा पाडल्यावर शिवाजी महाराजांनी क्षणाचीही उसंत न घता अत्यत वेगाने पुढच्या हालचाली सरू केल्या. वाईपासन पन्हाळगडापर्यंतचा आदिलशाहाचा प्रदश ताब्यात घेतला. महाराज पन्हाळगडावर गेले आणि शत्रशी झुंज देण्यासाठी जय्यत तयारा कला. शिवाजी पन्हाळगडावर आहे हे समजताच त्याला ठार मारण्यासाठी किवा पकडून विजापूरला आणण्यासाठी आदिलशाहने नव्या दमाचा महापराक्रमी सिद्दी जौहर यास शिवाजीवर पाठविले. सिद्दी जौहर चाळीस हजारांची प्रचंड फौज घेऊन पन्हाळगडाकडे गेला. त्याने महाराजांना पकडण्यासाठी गडाला वेढा घातला. महाराज सहाशे मावळ्यांसह वेढ्यात अडकले.
कर्नाटकच्या मोहिमेवर असलेल्या सरसेनापती नेताजी पालकर यास हे समजताच तो आपल्या सेनेसह महाराजांच्या मदतीला धावून आला. त्याने जौहरच्या सेनेशी निकराचे युद्ध केले, पण त्याची ताकद कमी पडू लागली; म्हणून तो युद्ध सोडून गेला. तीन महिने झाले… वेढा उठण्याचे किंवा ढिला होण्याचे लक्षण दिसेना… आषाढ महिना सुरू झाला… मुसळधार पाऊस पडू लागला… जौहरने वेढा अधिकच बळकट केला… गडावरील अन्नधान्य वैरण संपत आली… जौहरच्या मगरमिठीतून बाहेर कसे पडायचे महाराजांना समजेना… जौहरशी प्रत्यक्ष युद्ध करणे शक्यच नव्हते, कारण त्याची ताकद फार मोठी होती.
राजापूरच्या वखारीचा हेनी रेव्हिंग्टन तोफा घेऊन जौहरच्या मदतीला आला होता…शाहिस्तेखान प्रचंड फौज घेऊन पुण्यात तळ ठोकून बसला होता… अशा परिस्थितीत गडावर फार काळ राहणे धोक्याचे आहे. हे महाराजांच्या लक्षात आले. आता काहीही करून जौहरच्या वेढ्यातून निसटायचे, पण कसे? याचा विचार महाराज करू लागले. तुळजाभवानीचे व शिवशंकराचे ते स्मरण करीत हात …आणि विचार करता करता महाराजांना मार्ग सापडला. …एक अत्यंत भयंकर धाडसी उपाय त्यांना सुचला! …तो उपाय साधा नव्हता, जिवावर बेतणारा होता.
गित शिवाजी महाराजांनी जौहरच्या मगरमिठीतून पसार होण्याचे ठरविले. महाराजांनी आपले मातब्बर सरदार बाजीप्रभू देशपांडे, त्र्यंबक भास्कर, गंगाधरपंत इत्यादींना सदरेवर बोलावून त्यांच्याशी गप्त मसलत करून त्यांना आपली योजना सांगितली आणि पुढची तयारी सुरू केली. जौहरचा पहारा चकवन गडावरून बाहेर पडण्यासाठी एखादी वाट सापडते का हे पाहण्यासाठी महाराजांनी दोन तीन अत्यंत चतर, विश्वासू हेरांना पाठविले. हेर काळे कपडे घालून काळ्याकुट अंधारातून कामाला बाहेर पडले ….आणि त्यांना वाट सापडली. पहारे नव्हते. मोर्चे नव्हते… गस्त नव्हती.
कसलीही वर्दळ नव्हती… वाट अवघद हाता… निसरडी होती… मोठी अडचणीची होती.. हेरांनी काम फत्ते केलं. त्याना गडावर येऊन महाराजांना भेट्रन वाट सापडल्याचे सांगितले. महाराजांना अतिशय आनद झाला. लगेच महाराजांनी पुढची योजना पक्की केली. जौहरची छावणी बेफिकीर बनवायची. जाहरच्या डोळ्यांत धूळ फेकायची असे महाराजांनी ठरविले. महाराजानी सिद्दी जौहरला एक पत्र लिहिले व आपले वकील म्हणून गंगाधरपताच्या हाती ते पत्र देऊन त्यांना जौहरकडे पाठविले. हा त्या दिवशी आषाढ पौर्णिमा होती. गंगाधरपंत ते पत्र घेऊन गड उतरू लागले.
शिवाजीचा वकील जोहरसाहेबांना भेटावयास चालला आहे हे वेढ्यातील सैनिकांना समजताच त्यांना अतिशय आनंद झाला. बहतेक शिवाजी शरण येणार असेल. आता वेढा उठणार, आपण शिवाजीला घेऊन विजापूरला परत जाणार, आपला त्रास संपणार, या कल्पनेने वेढ्यातील सैनिकांना आनंदीआनंद झाला होता. या गंगाधरपंत गडाखाली आले. जौहरच्या शामियान्यात गेले. त्यांनी अत्यंत नम्रपणे शिवाजी महाराजांचे पत्र जौहरच्या हाती दिले. त्या पत्रात महाराजांनी लिहिले होते, मध खरे म्हणजे आम्ही यापूर्वीच आपणास शरण येऊन, आपली कृपा लाहकार Mण संपादन करून संकटमुक्त व्हावयास हवे होते; पण आम्ही आपणास जागवड समिति विनाकारण त्रास दिला याबद्दल क्षमा असावी.
आता आपण आमच्या काजी सुरक्षिततेची हमी देत असाल, तर उद्याच रात्री आम्ही आमच्या निवडक सहकाऱ्यांसह आपणास शरण येऊन आपल्या सेवेस रुजू होऊ. गड आपल्या ताब्यात देऊ व आपल्याबरोबर विजापूर दरबारी येऊन खाविंदांची इमाने इतबारे जन्मभर सेवाचाकरी करू. माझ्या हातून झालेल्या मिशा अपराधांची मला क्षमा करावी. मी माझी सर्व दामदौलत हजरत बादशहाच्या नावाने आपल्या ताब्यात देण्यास तयार आहे.’ शिवाजी महाराजांचे हे पत्र वाचून जोहर मनातल्या मनात खूश झाला. त्याला हेच हवे होते. त्याने महाराजांचे पत्र मान्य केले व गंगाधरपंतांना निरोप दिला.
गंगाधरपंत झपझप पावले टाकीत गडावर आले व शिवाजी महाराजांना भेटले. काम फत्ते झाले होते. ‘शिवाजी बिनशर्त आपल्या स्वाधीन होणार’ ही बातमी वेढा घालून बसलेल्या जौहरच्या सैनिकांना समजली. सर्वांना आनदाच्या उकळ्या फुटल्या. वेढा ढिला होत चालला. बम महाराजांनी गडावरून पसार होण्याची पक्की तयारी आधीच करून ठेवली होती. महाराज महालातून बाहेर पडले. त्यांच्याबरोबर जोखमीचे वडीलधारे सहाशे मावळे तयार झाले. त्यात बाजीप्रभू देशपांडे होते. महाराजांसाठी एक पालखी तयार केली. आणखी एक रिकामी पालखी होती.
महाराज पालखीत बसले… मावळ्यांनी पालखी उचलली… महाराजांनी मनोमन जगदंबेची आळवणी केली… पालखी निघाली… दुसरी रिकामी पालखीही निघाली… पुढे वाटाड्ये… पाठीमागे पालखी व सहाशे हत्यारबंद मावळे… रात्रीची वेळ… सगळीकडे काळाकुट्ट अंधार… भणभणणारा वारा… आषाढातला पाऊस… विजांचा चमचमाट… ढगांचा गडगडाट… पालखी निघाली. त्या दिवशी तारीख होती १२ जुलै १६६०. सर्व जण अगदी गुपचूप, कसलाही आवाज न करता चोर पावलांनी जात होते… बघता बघता गडाचा पायथा आला… सर्व जण पालखी घेऊन पळत होते… सर्वांचा जीव टांगणीला लागला होता… कोणी पाहिले तर नाही ना?.. कोणी पाहत तर नाही ना?.. आणि सर्व जण वेढ्यातून एकदाचे बाहेर पडले!
तिकडे जौहरचे सर्व सैनिक आता काय, शिवाजी शरण येणार या भ्रमात राहून ‘गारे गार पंढरपूर’ गाढ झोपले होते. यालाच म्हणतात भोळसटपणा! शिवाजी ही काय चीज आहे कुणालाच कळले नाही. शिवाजी महाराज जौहरच्या तावडीतून अगदी सहीसलामत, बिनबोभाट निसटले. पालखीसह सर्व जण विशाळगडाच्या रोखाने धावत होते. सर्वाच्या चेहऱ्यावर आनंद आणि आनंद ओसंडत होता. तुळजाभवानीची कृपा! जौहरची छावणी खूप मागे पडली होती, पण अद्याप धोका संपलेला नव्हता, जौहर पाठलाग करणार याची सर्वांना कल्पना होतीच आणि तसेच झाले. गडाच्या बाहेर जौहरचे हेर टेहळणी करीत होते. महाराजांची पालखी घेऊन सहाशे लोक पळत असलेले हेरांना दिसले.
जौहरच्या हेरांनी आपल्याला पाहिले हे मावळ्यांच्या लक्षात आले. घात झाला! आता शत्रू पाठलाग करीत येणार. आता काय करायचे? सव जण क्षणभर थाबले… मावळ्यांच्यात एक माणूस अगदी हुबेहूब शिवाजी महाराजांसारखा दिसत होता… त्याने अगदी महाराजांसारखाच पेहराव केला होता… प्रतीशिवाजीच वाटत होता… तो झटकन रिकाम्या पालखीत बसला… पंधरावीस मावळे ‘त्या’ महाराजांची पालखी घेऊन सरळ रस्त्याने धावत निघाले… आणि खऱ्या महाराजांची पालखी घेऊन मावळे आडरानात शिरले… विशाळगडाकडे धावत सुटले.
शिवाजी महाराज पालखीतून पळून जाताना ज्या हेरांनी पाहिले त्यांनी धावत जाऊन जौहरला सांगितले, ‘खाविंद! शिवाजी भाग गया! शिवाजी भाग गया!!’ हेरांची बातमी खरी होती. जौहर क्षणभर गोंधळून गेला. इतका कडक पहारा असताना शिवाजी पळाला कसा? सगळ्या प्रयत्नावर पाणी पडले. काय करावे त्याला समजेना, पण विचार करीत बसायला वेळ नव्हता. त्याने आपला जावई मसूद यास दोन हजार स्वार घेऊन शिवाजीचा पाठलाग करून त्याला पकडून आणण्याची आज्ञा केली. मसूदने आपल्या दलभारासह वायुवेगाने शिवाजी महाराजाचा पाठलाग सुरू केला व पालखीतल्या त्या शिवाजीमहाराजांना पकडले व जौहरपढे आणले.
चौकशी सुरू केली असता समजले की, तो शिवाजी नव्हेच. तो नकली शिवाजी आहे. ‘तो’ शिवाजी महाराजांचा शिवा नावाचा न्हावी आहे. हे समजताच जौहरने कपाळ बडवन घेतले. त्याने मसूदला सांगितले, नकली शिवाजीबरोबर इतर जे होते त्यात कदाचित खरा शिवाजी असेल पदा पाठलाग करून त्या शिवाजीला पकडून आण. मला वाटते, खरा शिवाजी अमर असेल. त्यानेच हा सगळा बहाणा केला असेल. तो गडावरून पळन जाण्या म्हणून मी पहारा अधिक बळकट करतो.”
जौहर पार गोंधळून गेला होता. शिवाजी महाराजांनी त्याला चांगलाच इंगा दाखविला होता. मसूद प्रचंड फौज घेऊन शिवाजी महाराजांचा पाठलाग करण्यासाठी, त्यांना पकडण्यासाठी वायुवेगाने धावत सुटला. …पण तोपर्यंत महाराज खूप दूर गेले होते. होते. मला उजाडता उजाडता शिवाजी महाराजांनी विशाळगड गाठला. आता महाराज जौहरच्या हाती लागणे शक्यच नव्हते. त्यांनी जौहरचा अगदी पुरता चुथडा केला.
शिवाजी महाराजांचे पन्हाळ्यावरून पलायन – ऐतिहासिक महत्त्वाची घटना
शिवाजी महाराजांचे पन्हाळ्यावरून पलायन हे मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेच्या इतिहासातील एक अत्यंत महत्त्वाची घटना आहे. ही घटना १७४८ च्या सुमारास घडली, आणि यामुळे शिवाजी महाराजांच्या शौर्य, धोरणशक्ती आणि धैर्याचे दर्शन घडले. पन्हाळा किल्ला हा शिवाजी महाराजांसाठी एक अत्यंत महत्त्वाचा किल्ला होता, परंतु एका ऐतिहासिक वळणावर ते किल्ला सोडून बाहेर पडले. त्यांची शहाणगी, रणनीती आणि नेतृत्व क्षमता यामुळे त्यांचं पलायन हे यशस्वी ठरलं आणि त्यानंतर त्यांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी कडव्या संघर्षाला सुरूवात केली.
घटनाक्रम:
१७४८ मध्ये, अफझल खानाच्या नेतृत्वाखालील आदिलशाहीने शिवाजी महाराजांवर प्रचंड दबाव आणला होता. त्या वेळी शिवाजी महाराज पन्हाळा किल्ल्यावर सुरक्षित होते. परंतु, आदिलशाहीचे सैन्य किल्ल्याच्या आसपास पोहोचल्यावर, किल्ला घेण्यासाठी त्यांनी अत्यंत कडव्या प्रयत्नांची सुरूवात केली. किल्ल्यावर शिवाजी महाराजांच्या सैन्याचा पुरेसा पुरवठा आणि संपत्ती नसल्यामुळे, ते संघर्ष करण्यासाठी किल्ल्यावर राहणे शक्य नव्हते.
त्यामुळे शिवाजी महाराजांनी किल्ल्याची अवस्था पाहता, एक अत्यंत धाडसी निर्णय घेतला. पन्हाळा किल्ल्यावरून ते रातोरात बाहेर पडले. यावेळी, शिवाजी महाराजांनी आपले सैन्य एका शिताफिने आणि चातुर्याने किल्ला सोडून सुरक्षित मार्गाने पळून जाण्याचे योजले. किल्ल्याच्या गेटमधून ते निसटले आणि दुर्गम रस्त्यांवरून, अत्यंत कठीण परिस्थितीत, ते सुरक्षितपणे बाहेर पडले.
शिवाजी महाराजांची रणनीती:
शिवाजी महाराजांच्या पन्हाळावरून पलायनाला एक चांगले धोरणात्मक महत्त्व आहे. त्यांनी ज्या प्रकारे किल्ला सोडला, त्याने त्यांचा शौर्य आणि नेतृत्व क्षमता सिद्ध केली. त्यांनी आपल्या सैन्याला दिलेले प्रशिक्षित व धाडसी मार्गदर्शन, त्याचप्रमाणे त्यांनी त्यांच्या विरोधकांपासून पळ काढण्यासाठी घेतलेली चातुर्याची रणनीती, यामुळेच ते यशस्वी होऊ शकले.
पन्हाळा किल्ल्यावरून पलायन करत असताना, शिवाजी महाराजांनी अत्यंत रणनीतिक धाडस दाखवले. किल्ल्याच्या आसपास असलेल्या मोठ्या सैन्याला चुकवून, आणि दुर्गम रस्त्यांचा वापर करून ते सुरक्षितपणे बाहेर पडले. शिवाजी महाराजांचे हे कृत्य त्यांच्या चतुराईचे, धैर्याचे आणि युद्धाच्या कलेतील प्रावीणतेचे प्रतीक आहे.
शिवाजी महाराजांचा त्यानंतरचा संघर्ष:
पन्हाळावरून पलायन केल्यानंतर, शिवाजी महाराजांनी आपले स्वराज्य स्थापनेचे ध्येय सोडले नाही. त्यांनी आपल्या सेनापतींना आदेश दिले आणि किल्ल्यांवर ते परत आपले नियंत्रण मिळवण्याचा प्रयत्न करत राहिले. या घटनेतून त्यांनी विरोधकांना दाखवले की, शिवाजी महाराज हे एक धोरणक्षम आणि सशक्त नेता आहेत, जो आपल्या स्वराज्याचे रक्षण करण्यासाठी कोणत्याही परिस्थितीत लढा देईल.
शिवाजी महाराजांनी पन्हाळा किल्ल्याची गुप्त योजना आखून त्यांच्यावर असलेल्या दबावातून सुटका केली आणि त्यानंतर किल्ल्याच्या आसपास असलेल्या किल्ल्यांवर एक-एक करून स्वराज्य मिळवण्यासाठी त्यांनी लढाई सुरू केली. त्यानंतर त्यांनी किल्ल्यांवर पुनःप्राप्ती केली आणि अखेर ते स्वराज्य स्थापनेसाठी यशस्वी झाले.
निष्कर्ष:
शिवाजी महाराजांचे पन्हाळावरून पलायन हे एक अत्यंत चतुर धोरणात्मक निर्णय होता. त्यांच्यातील धैर्य, चातुर्य, आणि लीडरशिपची क्षमता यामुळे ते त्यांच्या शत्रूंचा सामना करून सफल होऊ शकले. हे पलायन केवळ एका व्यक्तीचे विजयाचे प्रतीक नव्हे, तर तो मराठा साम्राज्याच्या स्थापनेसाठी महत्त्वाचा टप्पा होता. त्यानंतर शिवाजी महाराजांनी स्वराज्य स्थापनेसाठी आपले पावले अजून अधिक ठाम आणि दृढ केली.