श्री शंकराने जगाच्या कल्याणार्थ विष प्राशन करुन पचविले म्हणून त्याला ‘निळकंठ’ म्हणतात. गंगेला आपल्या जटेत सामावून तिच्या प्रपातापासून जगाचे रक्षण केले म्हणून त्याला गंगाधर’ संबोधले जाते. अशा या शिवाची मंदिरे भारतभर आहेत. त्यातील हे कुणकेश्वर शिवमंदिर समुद्र किनाऱ्यावरील प्राचीन असे मंदिर आहे.
निसर्ग सौंदर्य अप्रतिम आहे. इ.स. ११०० पूर्वी बांधले असल्याचे कागदोपत्री पुरावे सापडतात. या ठिकाणचे लिंग स्वयंभू आहे. लिंगाभोवती कुणक वृक्षांची गर्द झाडी होती. म्हणून या शंकराला कुणकेश्वर नांव पडले असावे. या मंदिरासंबंधी एक आख्यायिका आहे ती अशी. एका ब्राह्मणाची गाय रोज चरत चरत या भागात येई व राईतील शिवलिंगावर आपल्या अमृतमय दुधाचा पान्हा सोडत असे. त्या शिवलिंगाला आपल्या दुधाने न्हाऊघालून आपल्या जीवनाचे सार्थक ते मुके जनावर करत असे.
मात्र ही गाय आपल्या धन्याला दूध देऊ शकत नसे. त्यामुळे या गायीच्या दूधाचे काय होते हे त्या ब्राह्मणाला कळेना. म्हणून त्या ब्राह्मणाने गायीवर लक्ष ठेवले तर ती गाय आपला पान्हा दगडावर सोडते हे त्याच्या लक्षात आले म्हणून ब्राह्मणाने त्याच्या जवळील काठीचा वार गायीवर केला. परंतु काठीचा फटका गायीला न लागता दगडाला लागला. त्या दगडातून रक्त वाहू लागले. ते पाहून ब्राह्मण आश्चर्यचकित झाला. त्याला तो दगड साधासुधा दगड नसून ते शिवलिंग आहे हे समजले.
दगडास शरण जाऊन तिथे ब्राह्मणाने पूजाअर्चा, दिवाबत्ती सुरु केली. दुसरी कथा अशी की, अज्ञातवासात असतांना शिवभक्त पांडव कोकणातून प्रवास करीत असता कुणकेश्वर येथील स्वयंभू शिवलिंग व रम्य परिसर पाहून मोहून गेले. या क्षेत्राला प्रती काशी निर्माण केल्यास जनताजनार्दनाला प्रत्यक्ष काशीक्षेत्री जाण्याचे प्रयास कमी पडतील असे मनात योजून त्यांनी एका रात्रीत १०८ शिवलिंग निर्माण करावयाचा निर्धार केला.
हा निर्धार अंर्तज्ञानाने काशी विश्वेश्वराला उमगताच आपले माहात्म्य कमी होऊ नये म्हणून त्याने कोंबड्याचे रुप धारण करुन पहाटेची बांग दिली. त्याबरोबर पांडवांनी प्रात:काल झाल्याचे समजून १०८ शिवलिंग निर्मितीचे कार्य मध्येच सोडून ते पुढील प्रवासासाठी मार्गस्थ झाले. पांडव निर्मित शिवलिंग आजही समुद्रामध्ये आपल्या अस्तित्वाची साक्ष देतात.
म्हणून भाविक कुणकेश्वराला कोकणची काशी म्हणतात. या मंदिराची बांधणी द्रविडीयन पद्धतीची असून सागराच्या लाटांनी मंदिराची हानी होऊ नये म्हणून मंदिराभोवती अजस्त्र शिळांचा वापर केला आहे. मंदिरात ठिकठिकाणी कोरीव नक्षीकाम व निरनिराळ्या आकृत्या मंदिराच्या सौंदर्यात भर घालून प्राचीनतेची साक्ष देतात.
मंदिराचे अंत:द्वार व गाभारा आकाराने लहान असला तरी स्वयंभू पिंडीभोवतीची शाळुखा मोठी मनमोहक आहे. मंडप ही मंदिराला साजेसा आहे. या मंदिरात श्रीदेव नारायण, गणपती, जोगेश्वरी, श्रीदेवी आदी अनेक देव आहेत. या मंदिराच्या पूर्वेस सुमारे दोन कि. मी. अंतरावर एक गुहा असून त्यात कोरीव लेणी आहेत. या ठिकाणी १८ कोरीव मुखवटे असून ते देखील अतिशय सुंदरपणाने कोरलेले आहे.
या ठिकाणी शिवलिंग व नंदीपण आहे. मंदिराचा जीर्णोद्धार तसेच देखभाल करण्याचे काम कुणकेश्वर ग्रामस्थ भाविक व दानशूर व्यक्तींच्या मदतीने करीत आहेत. समुद्राचे खारे वारे, वातावरणातील प्रदूषण यामुळे स्वयंभू शिवलिंगाची होणारी झीज भरुन काढण्यासाठी वज्रलेप समिती स्थापन केली आहे. देवगड तालुक्यातील कुणकेश्वर ग्रामी समुद्रकिनारी व डोंगराच्या पायथ्याशी हे स्वयंभू शिवलिंग आहे.
कोकणची काशी – श्री क्षेत्र कुणकेश्वर
प्रस्तावना:
भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीवर स्थित कोकण क्षेत्र ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातून अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. येथे असलेल्या अनेक सुंदर मंदिरांची आणि तीर्थक्षेत्रांची ओळख सर्व देशभर प्रसिद्ध आहे. त्यापैकी एक अत्यंत प्रसिद्ध आणि महत्वाचे स्थान म्हणजे श्री क्षेत्र कुणकेश्वर. हे श्रीक्षेत्र समुद्रकिनारी स्थित आहे आणि त्याचे धार्मिक, ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व प्रचंड आहे. याच्या महत्त्वामुळेच कोकणला “काशी” अशी उपमा देण्यात आलेली आहे.
स्थान आणि इतिहास:
श्री कुणकेश्वर हे मंदिर महाराष्ट्र राज्यातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील कुणकेश्वर नावाच्या ठिकाणी स्थित आहे. मंदिर समुद्रकिनाऱ्यावर असून, ते वाताप गावाच्या जवळ आहे. या ठिकाणी भगवान शिव यांचे प्रमुख देवता म्हणून पूजा केली जाते. या मंदिराचा इतिहास अत्यंत पुराणिक असून, त्याच्या संदर्भात अनेक किव्हा पुराणकथा प्रसिद्ध आहेत.
कुणकेश्वर मंदिराच्या स्थापनेविषयी विविध कथांना महत्त्व आहे, परंतु लोकविश्वासानुसार, हे मंदिर भगवान शिवाच्या उपास्य स्थळांपैकी एक मानले जाते. हे तीर्थक्षेत्र खूप प्राचीन असून, याला ऐतिहासिक दृषटिकोनातून महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
मंदिराची रचना आणि वास्तुकला:
कुणकेश्वर मंदिराची रचना अत्यंत साधी आणि सुंदर आहे. मंदिरातील शिवलिंग खूप पवित्र मानले जाते. त्याच्या पायऱ्यांवर चढून भक्त भगवान शिवाच्या दर्शनासाठी येतात. मंदिराच्या परिसरात चांगले असे वातावरण आहे. मंदिराचे बांधकाम लहान, पण आकर्षक आहे. ते समुद्रकिनाऱ्यावर स्थित असल्याने, समुद्राचा सौंदर्य आणि मंदिराची शांति भक्तांना अत्यंत आकर्षित करते.
मंदिराच्या प्रांगणामध्ये एक अत्यंत सुंदर ध्वज आणि त्यावर असलेले देवते आणि अन्य धार्मिक चिन्हं देखील महत्त्वाची मानली जातात.
धार्मिक महत्त्व:
-
शिवपूजा:
कुणकेश्वर मंदिरात भगवान शिव याची पूजा केली जाते. शिवरात्र, सोमवारी आणि खास पवित्र व्रतांच्या दिवशी येथे मोठ्या प्रमाणात भक्तांची गर्दी असते. प्रत्येक भक्त येथे पूजा अर्चा करण्यासाठी येतो. -
पौराणिक महत्त्व:
कुणकेश्वर मंदिराच्या संदर्भात पौराणिक गोष्टी प्रचलित आहेत. एका कथेप्रमाणे, भगवान शिवाच्या आशीर्वादाने समुद्राच्या किनाऱ्यावर हे मंदिर निर्माण झाले. किव्हा एक कथा अशी आहे की, भगवान शिवाने याठिकाणी विश्रांती घेतली होती, आणि त्यांच्या पाऊलखुणा आजही त्या स्थानावर दिसतात. -
पवित्र तीर्थक्षेत्र:
कुणकेश्वर हे तीर्थक्षेत्र म्हणून देखील ओळखले जाते. येथे येणारे भक्त त्यांच्या जीवनातील कष्ट आणि संकटांचा निवारण करण्यासाठी प्रार्थना करतात. धार्मिक दृष्ट्या याचे महत्त्व खूप आहे, कारण येथे आल्यावर अनेक भक्तांना मानसिक शांती आणि शारिरीक आराम मिळतो. -
समुद्राच्या काठावर स्थितता:
मंदिराच्या स्थापत्याचा एक अद्वितीय भाग म्हणजे त्याचे समुद्राच्या किनाऱ्यावर असणे. या ठिकाणाचा धार्मिक आणि मानसिक प्रभाव भक्तांवर सकारात्मक ठरतो. समुद्र आणि मंदिर यांचा मिलाप भक्तांना एक अत्यंत शांतिपूर्ण आणि ध्यानमग्न स्थिती प्रदान करतो.
उत्सव आणि मेळावे:
कुणकेश्वर मंदिरात विविध धार्मिक उत्सव आणि मेळावे साजरे केले जातात. यातील सर्वात मोठा उत्सव म्हणजे शिवरात्र. शिवरात्रीच्या दिवशी येथील वातावरण अगदी विशेष असते, आणि लाखो भक्त आपल्या आस्थेने येथे येतात.
कुणकेश्वर आणि पर्यटक:
कुणकेश्वर ही एक लोकप्रिय पर्यटनस्थळ देखील आहे. येथील सुंदर समुद्रकिनारा, शांतता, आणि देवस्थान पर्यटकांना आकर्षित करते. याच ठिकाणी आल्यावर एक वेगळाच अनुभव मिळतो. येथे येणारे पर्यटक आपला वेळ समर्पित करून शांतता आणि देवतेच्या दर्शनाचा अनुभव घेतात.
निष्कर्ष:
श्री क्षेत्र कुणकेश्वर हे एक अत्यंत पवित्र आणि धार्मिक महत्त्व असलेले स्थान आहे. ते कोकणातील एक धार्मिक आणि सांस्कृतिक धरोहर आहे. भगवान शिवाच्या भक्तीसाठी एक उत्तम ठिकाण असलेले हे मंदिर आजही लाखो भक्तांचे श्रद्धास्थान आहे. कुणकेश्वरच्या पवित्र भूमीवर असलेल्या अद्वितीय शांततेचा अनुभव घेणारे प्रत्येक भक्त आपले जीवन धन्य मानतात.