महाराष्ट्रात अनेक जागृत देवस्थाने असून त्यातील बरीच स्थाने पर्वत, दऱ्या-खोऱ्यात असून आपल्या भक्तांचे रक्षण करीत आहेत. भाविकांनी श्रद्धा आणि भक्ती भावनेने केलेल्या नवसाला देवता हमखास फळ देतात. अशीच एक मनोकामना पूर्ण करणारी आदिशक्ती ‘जीवदानी माता’ होय. आपल्या महाराष्ट्रात २६० पेक्षा जास्त किल्ले आहेत. या किल्ल्यांपैकीच ‘जीवधन’ हा किल्ला ‘जीवधन’ नावाच्या डोंगरावर होता. या डोंगराच्या गुहेत ‘जीवदानी माता’ प्रगट झाली. विरार रेल्वे स्थानकापासून पूर्वेस सुमारे दीड-दोन मैलावर जीवदानी मातेचे मंदिर आहे.
तिच्या पायथ्याशी अत्यंत सुरेख असे गणेश मंदिर आहे. भक्त प्रथम गणेशाचे दर्शन घेतात. नंतर कासवाच्या प्रतिकृतीला पुष्प, हळद-कुंकू वाहून पायऱ्या चढण्यास भाविक सुरुवात करतात. या गडाची उंची पायथ्यापासून सुमारे ९०० फूट असून एकूण १४०० पायऱ्या आहेत. दुतर्फा असलेली हिरवीगार नयनरम्य वनराजी डोळ्याचे पारणे फेडते.
पायऱ्या पूर्ण चढून गेल्यावर याच डोंगर माथ्यावर काही चौरस फूटाचा सपाट भाग लागतो. या सपाट जागेवर पूर्वी मंदिर अथवा देवतेची मूर्ती असं काहीही नव्हतं. एक लहान खाड्यात तांदळा’ ठेवला होता. (तांदळा म्हणजे अष्टविनायकाच्या रुपासारखे) त्याचीच लोक भक्तीभावाने पूजा करीत असत. साधारण ही परिस्थिती १९४६ पर्यंत होती. पुढे १९४६ ते १९५६ या काळात बारकीबाय नावाची स्त्री नित्यनियमाने गडावर जाऊन पूजा करीत असे. पुढे मातेच्या भक्तांनी मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा केली.
पश्चिमाभिमुख असलेल्या मातेच्या मंदिराचे गर्भगृह १० फूट व जेमतेम ६ फूट उंच पाषाणात खोदलेले आहे. सौम्य शीतल व प्रसन्न मुद्रा असलेल्या मातेच्या डाव्या हाती कमलपुष्प असून दुसरा हात आशीर्वाद देण्याच्या स्वरुपात आहे. कोणतेही शस्त्र हातात नसले तरी मूर्तीमागे त्रिशूळ आहे. बाजूला असलेल्या दोन समया अखंड तेवत असतात. तिच्या पाठीमागे असलेल्या पाषाणाच्या विशिष्ट भागावर सुपारी लावून कौल’ मागितला जातो. मातेचा कौल योग्य असल्याचा निर्वाळा अनेक भक्तगण देतात.
देवीला अलंकारांनी विभूषित केले जाते. फुलमालांनी सजलेल्या मातेच्या मोहक रुपाने मन प्रसन्न होऊन जीवनाचे सार्थक झाल्यासारखे वाटल्यास नवल ते काय? मातेच्या डाव्या बाजूला एका दगडी गुहेत श्रीकृष्णाचे मंदिर आहे. ‘कौल’ लावण्यापूर्वी या मंदिरात जाऊन येणे आवश्यक असते. मातेच्या समोर २० फूटाचे गुंफावजा सभागृह आहे. सभागृहाच्या छतावर अष्टमातांच्या प्रतिमा आहेत. ते गेल्यावर डावीकडे कालिका माता व उजवीकडे बारोंडा देवीचे मंदिर आहे.
या मंदिराच्या बाजूने उजवीकडे खाली उतरले की गायगोठा व वाघोबा मंदिराकडे जाता येते. ही दोन्ही मंदिरे गुंफेतच आहेत. शेजारीच पाण्याचे कुंड आहे. आख्यायिकेत गाईच्या प्राणार्पणाचा उल्लेख आहे. त्यात तथ्य आहे. देवीच्या गाभाऱ्याच्या मागच्या बाजूला ‘बळी’ देण्याचे स्थान आहे. काही भक्त बळी न देता कोंबडे, बकरे सोडून देतात. भाविकांनी आणलेले खण, नारळ, हार, प्रसाद आदी गाभाऱ्यात उभ्या असलेल्या पुजाऱ्याच्यामार्फत देवीला वाहिले जातात. पहिली आरती पहाटे ५ वाजता होते.
आरतीपूर्व शंखध्वनी केला जातो दुसरी आरती दुपारी १२ वाजता असते. शेवटची आरती सायंकाळी साडेसात वाजता असते. गाभाऱ्याच्या समोर होमकुंड असून तेथे नवरात्रीत अष्टमीला होमहवन होते. विजयादशमी महोत्सव ही धुमधडाक्यात साजरा होतो. नवबालिकांना बोलावून प्रथम भंडारा दिला जातो. ‘जीवदानी’ या देवीस्थानाच्या उत्पत्तीची कथा मोठी विलक्षण आणि अंत:र्मुख होऊन विचार करावयास लावणारी आहे. ज्या डोंगरावर देवी वास्तव्य करुन आहे त्या डोंगराच्या पायथ्याशी पश्चिम बाजूला एका अस्पृश्य शेतकऱ्याचे शेत होते.
त्याच्या जमिनीवर गाय चरत असे. पण तिच्या मालकाचा काही पत्ता नसे. त्या शेतकऱ्याला त्या विशिष्ट गायीच्या चराऊचे पैसेही मिळत नसत. म्हणून या गाईच्या मालकाचा छडाच लावायचा असा त्याने निर्णय घेतला. नेहमीप्रमाणे संध्याकाळी ती गाय पूर्वेकडचा डोंगर चढू लागली. तिच्या पाठोपाठ शेतकरीही डोंगर चढत होता. गाय डोंगरमाथ्याच्या सपाट जागेवर जाऊन थांबली.
तेवढ्यात त्या गायीसमोर एक स्त्री प्रगटली. त्या शेतकऱ्याला चराऊचे पैसे देऊ केले. तसा शेतकरी म्हणाला, ‘बाई, मी अस्पृश्य आहे, मला शिवू नका.’ शेतकऱ्याचे ते शब्द कानी पडताच ती बाई जणू हवेत विरुन गेली. ती गुप्त होताच त्या गायीने काळीज पिळवटून जाईल असा हंबरडा फोडला आणि दरीत उडी घेतली. शेतकरी आवाक् झाला. गाईने आपल्या जीवाचे दान दिले म्हणून हा डोंगर ‘जीवदानी डोंगर’ म्हणून ओळखला जातो. विरार शहराची ग्रामदेवता असून सर्वांचे श्रद्धास्थान आहे. विश्वस्त मंडळांनी रोप-वे-‘ची व्यवस्था केली आहे. त्यामुळे गडावर जाऊन देवीचे दर्शन घेणे सुकर झाले आहे.
विरारची आई जीवदानी – माहिती (Virarchi Aai Jeevdaani)
प्रस्तावना:
विरार ही मुंबई उपनगरातील एक शहर आहे, आणि त्या शहराशी जोडलेली एक अत्यंत लोकप्रिय आणि धार्मिक कथेची परंपरा आहे, जी “विरारची आई जीवदानी” म्हणून ओळखली जाते. “विरारची आई जीवदानी” ही एक विशेष देवता आहे जिने आपल्या भक्तांना विविध संकटातून मुक्त केले आणि तिच्या आशीर्वादाने अनेक लोकांचे जीवन सुकर केले. तिच्या व्रतामुळे विरारमध्ये अनेक लोक श्रद्धेने व प्रामाणिकतेने देवीच्या पूजा अर्चा करतात. या कथा आणि परंपरा एक विश्वास आणि आशेचे प्रतीक बनली आहे.
विरारची आई जीवदानी ची कथा:
विरारची आई जीवदानी या देवतेची कथा खूप प्रसिद्ध आहे आणि ती त्या भागातील एक धार्मिक व ऐतिहासिक घटक मानली जाते. विविध काळात अनेक लोकांनी तिच्या व्रताची महती अनुभवली आणि देवीच्या आशीर्वादाने त्यांचे जीवन बदलले.
कथेप्रमाणे, एका काळी विरार गावात एका गरीब कुटुंबात एक मुलगी होती. तिच्या आयुष्यात अनेक संकटे आली. मात्र, तिच्या अनन्य भक्तीमुळे देवीने तिच्या कुटुंबाला समृद्धी दिली. तिच्या कष्ट आणि भक्तीला देवीने मान्यता दिली आणि तिच्या कृपेने कुटुंबाची परिस्थिती सुधारली. लोक मानतात की जीवदानी देवीने तिच्या भक्तांचे जीवन बदलले आणि त्यांनी त्यांना संकटांपासून मुक्त केले.
पूजा आणि व्रत:
विरारच्या आई जीवदानीला एक खास पूजा आणि व्रत केले जाते. या पूजेचा उद्देश भक्तांना शांती, सुख, समृद्धी आणि आरोग्य प्राप्त होणे असतो. प्रत्येक वर्षी, विशेषत: दशहरा आणि दीपावली सारख्या सणांवर, भक्त देवीच्या मंदीरात जाऊन पूजा अर्चा करतात आणि तिच्या कृपेसाठी आशीर्वाद मागतात.
व्रत मानणारे लोक देवीच्या पूजा आणि व्रत करण्यासाठी विशिष्ट नियम पाळतात. त्यात व्रत घेणाऱ्यांनी एक विशिष्ट व्रत अवधि पुर्ण केली पाहिजे आणि देवीला श्रद्धेने अर्पण केलेल्या वस्तू चांगल्या मनाने दिल्या पाहिजे.
सामाजिक आणि धार्मिक महत्त्व:
विरारची आई जीवदानी हा स्थानिक श्रद्धा आणि धार्मिक परंपरेचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. त्या देवतेच्या कृपेमुळे समाजात एकता निर्माण झाली आहे, आणि भक्त आपल्या समस्या आणि संकटांचा समाधान शोधण्यासाठी तिच्या चरणी येतात.
ही देवी स्थानिक लोकांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनली आहे आणि त्यांची पूजा भक्तीच्या रूपाने तग धरून आहे. या देवीला मानणार्यांचे विविध व्रत आणि अनुष्ठाने ही जीवनातील संघर्ष आणि अशांततेला शांत करण्याची एक पद्धत बनली आहे.
निष्कर्ष:
विरारची आई जीवदानी ही एक अत्यंत शक्तिशाली आणि श्रद्धेय देवी आहे जी आपल्या भक्तांना अडचणींमधून मार्ग दाखवते. तिच्या आशीर्वादामुळे लोकांना आपले जीवन सुसंस्कृत आणि संपन्न होण्याची प्रेरणा मिळते. या देवीची पूजा आणि तिची कथा आजही लोकांच्या हृदयात आहे, आणि ती एक विश्वासाची आणि आत्मविश्वासाची देवता बनली आहे. “जीवदानी” म्हणजे जीवनातील अडचणींवर मात करणारी शक्ती आणि मार्गदर्शक असली पाहिजे.
हे माहिती शालेय प्रकल्प, धार्मिक किंवा सांस्कृतिक संदर्भासाठी उपयुक्त ठरू शकते.