दक्षिण भारतातील प्राचीन तीर्थक्षेत्र – पंढरपूर

पंढरपूर हे प्राचीन तीर्थक्षेत्र सोलापूर जिल्ह्यातील कुडुवाडी या गावापासून ५० कि. मी. अंतरावर आहे. याला पंढरी, पंढरपूर, पांडुरंगपूर, पांडुरंगपल्ली अशी नांवेसुद्धा आहेत. हे क्षेत्र चंद्रभागा नदीतीरावर आहे. या क्षेत्रात सर्वश्रेष्ठ देव पांडुरंग मूर्तीरुपात राहात आहे. म्हणून पंढरपूरला महाराष्ट्रातील भक्तीसंप्रदायाच्या आद्यपीठाने गौरविले.

विठ्ठलभक्त ज्ञानेश्वर, नामदेव, सावता माळी, गोरा कुंभार, चोखामेळा, कान्होपात्रा, बहिणाबाई, एकनाथ, तुकाराम, सेना न्हावी इत्यादी संतांनी पंढरीचा महिमा काव्यातून वर्णिला असून संत तुकाराम पंढरीचे माहात्म्य थोडक्यात वर्णन करताना म्हणतात की, ‘तुका पंढरीशी गेला, पुन्हा जन्मा नाही आला !’ फक्त एकदाच पंढरीनाथाचे दर्शन घेतल्यामुळे मोक्ष मिळतो ही केवढी अपार श्रद्धा.

हीच श्रद्धा प्रत्येक वारकऱ्याजवळ असते. कारण भक्ताला उराउरी भेटणारा असा हा एकच देव आहे. या देवाला सारेजण माऊली’ म्हणतात. अशा या विठ्ठलाचे-माऊलीचे मंदिर पंढरपूर क्षेत्री गावाच्या मध्यावर उंचभागी पूर्वाभिमुख असून त्याची पूर्व-पश्चिम लांबी ३५० फूट असून दक्षिणोत्तर रुंदी १७० फूट आहे. पूर्वद्वाराला नामदेव दरवाजा किंवा महाद्वार म्हणतात.

या दरवाजाच्या पहिल्या पायरीला नामदेवाची पायरी म्हणून ओळखतात. तेथे एक मोठा वटवृक्ष असून त्याच्या बाजूला तेहतीस कोटी देवांचे मंदिर आहे. त्यापुढे मंडप असून तो कमानींवर आधारलेला आहे. मंडपाच्या अखेरीस डाव्या बाजूला गणेशाची मूर्ती पाहावयास मिळते. या मंडपावर देवाचा नगारखाना आहे. तेथे एक मोठा फरसबंदी मंडप उतरल्यावर संत प्रल्हादबुवा बडवे व कान्होबा हरिदास यांच्या समाध्या असून दोन दीपमाळा दृष्टीस पडतात. या मंडपात गरुडाचे व समर्थ स्थापित उभा मारुती आहे.

या मंडपातून वर गेलात की, एक दालन लागते. याच दालनांतून आत जायला तीन दरवाजे आहेत. मधला दरवाजा पितळी पत्र्याने मढवला आहे आणि त्याच्या डाव्या-उजव्या बाजूंना जय-विजयाच्या मूर्ती आहेत. चौखांबी मंडपातून पुढे गेल्यावर कमानीजवळ गर्भागाराचा दरवाजा लागतो. या गर्भागाराची दर्शनी भिंत चांदीच्या पत्र्याने मढविली असून दरवाजातून आत गेलो म्हणजे भिंतीला लागून एक रुपेरी प्रभावळ आहे. त्या प्रभावळीच्या आत विटेवर विठ्ठलमूर्ती उभी आहे.

रुक्मिणी मंदिराच्या गाभाऱ्यानजीकच्या दालनात प्रवेश करताना सत्यभामा व राही यांची छोटी मंदिरे लागतात. रुक्मिणीची मूर्ती पूर्वाभिमुख आहे. तेथे मंदिराचा गाभारा, मध्यगृह, मुख्यमंडप व सभामंडप असे भाग आहेत. मध्यगृहाच्या उत्तरेकडील भिंतीत एक खोली असून ते रुक्मिणीचे शेजघर आहे.

श्री विठ्ठल व रुक्मिणीच्या उपचारांचे नित्य व नैमित्तिक असे दोन भाग आहेत. त्यापैकी नित्योपचारात काकड आरती, पंचामृतपूजा, मध्यान्हपूजा, अपरान्हपूजा, धुपारती व शेजारतीचा भाग येतो. देवाला बुधवारी व शनिवारी अभ्यंग स्नान घालतात. एकादशीला फराळाचा नैवेद्य देवीला असतो. त्यादिवशी शेजारती नसते. धर्नुमासात देवाला खिचडीचा नैवेद्य असतो.

उन्हाळ्यात उपहाराकरीता फळे, पन्हे व तांबूल देतात. थंड पाणी असते. गोकुळाष्टमीचा मोठा उत्सव करतात. वद्य प्रतिपदा आणि कार्तिक वद्य प्रतिपदेला काला असतो. त्यावेळी हरिदास उपनामक सेवकाच्या डोक्यावर देवाच्या पादुका बांधतात. दहीहंडी फोडली जाते. गुढीपाडवा, नवरात्र, दसरा, बलिप्रतिपदा या दिवशी हिरा-माणकांचे दागिने घातले जातात. पंढरपूरी आषाढी-कार्तिकी या मोठ्या यात्रा भरतात. टाळ-मृदुंगाच्या गजरात अलोट भक्तीचा महापूर उसळलेला पहावयास मिळतो.

दक्षिण भारतातील प्राचीन तीर्थक्षेत्र – पंढरपूर

पंढरपूर हे महाराष्ट्रातील एक अत्यंत प्रसिद्ध धार्मिक स्थान आहे, जे विशेषतः भगवान श्रीविठोबा (विठोबा किंवा पंढरपूरचा पंढरपूर) यांच्या पवित्र मंदिरासाठी ओळखले जाते. पंढरपूर महाराष्ट्राच्या सांगली जिल्ह्यात स्थित आहे आणि हे स्थान हिंदू धर्मात अत्यंत महत्त्वाचे आहे. पंढरपूरच्या मंदिरात भगवान श्रीविठोबा (श्रीविठोबा आणि त्यांच्या पत्नी रुक्मिणी) आणि त्यांच्या पवित्र उपास्य देवतेची पूजा केली जाते. पंढरपूरला “पंढरपूर” म्हणून ओळखले जाते, परंतु ते विविध धर्मिक कार्यांची आणि उत्सवांची जागा म्हणून प्रसिद्ध आहे.

पंढरपूरचे ऐतिहासिक महत्त्व

1. श्रीविठोबा मंदिर:
   पंढरपूरच्या प्रमुख आकर्षणांपैकी एक म्हणजे श्रीविठोबा मंदिर. हे मंदिर एक प्रमुख हिंदू तीर्थक्षेत्र आहे आणि येथे भगवान श्रीविठोबा आणि रुक्मिणी यांच्या मूर्तींची पूजा केली जाते. श्रीविठोबा मंदिराचा इतिहास इ.स. १२व्या शतकापासून आहे.

2. विठोबा आणि भक्तांचे महत्त्व:
   पंढरपूर हे भक्तिरसाने ओतप्रोत असलेल्या एक अत्यंत पवित्र स्थान आहे. श्रीविठोबा भक्तांचा प्रपंचाचा आधार आहेत. या स्थानाचा धार्मिक महत्त्व देखील भक्तिरस आणि आत्मसाक्षात्कारासाठी असतो. या ठिकाणी भक्त, येरझार, तसेच वारकरी संप्रदायाचे महत्त्व देखील मोठे आहे.

3. पंढरपूरचा वारंवारतेचा उत्सव (विठोबा उत्सव):
   पंढरपूरच्या वारंवारतेचा उत्सव, ज्याला “विठोबा उत्सव” किंवा “पंढरपूर यात्रा” देखील म्हटले जाते, एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि भक्तिपंथाच्या समारंभाचा एक भाग आहे. या उत्सवात भक्त मोठ्या प्रमाणावर इ.स. च्या दिवसात एकत्र येतात आणि भगवान श्रीविठोबा यांच्या चरणांची पूजा करतात. ह्या उत्सवाच्या माध्यमातून भक्त आपले सर्व पाप धोऊन शुद्ध होण्याची इच्छा ठेवतात.

4. सांस्कृतिक महत्त्व:
   पंढरपूर हे केवळ धार्मिक स्थान नसून त्याचे सांस्कृतिक महत्त्व देखील मोठे आहे. येथे विविध सांस्कृतिक कार्यकम, नृत्य, संगीत, इत्यादी विविध कार्यक्रम आयोजित केले जातात. हे क्षेत्र हे महाराष्ट्राच्या वारंवारतेच्या सांस्कृतिक वारशाचे एक महत्त्वपूर्ण कडी आहे.

पंढरपूरच्या मुख्य आकर्षणांची माहिती:

1. विठोबा मंदिर:
   मुख्य मंदिर भगवान श्रीविठोबा आणि रुक्मिणी यांच्या मूर्तींचे स्थान आहे. मंदिराच्या आंतरिक दिव्यतेसाठी आणि पवित्रतेसाठी येथे विशेष पूजा केली जाते.

2. चंद्रभागा नदी:
   पंढरपूरमध्ये एक पवित्र नदी आहे, ज्याला चंद्रभागा नदी म्हटले जाते. या नदीला पंढरपूरच्या तीर्थक्षेत्राशी जोडलेले महत्त्व आहे, आणि भक्तजन या नदीत स्नान करण्यासाठी येतात.

3. पंढरपूर यात्रा:
   पंढरपूर यात्रा म्हणजे हिंदू धर्माच्या वारंवारतेचा एक महत्त्वपूर्ण अंग. या यात्रेला भक्त मोठ्या संख्येने सहभागी होतात, आणि श्रद्धेने व भक्तीने एक पंढरपूर फेरी करत मंदिराचे दर्शन घेतात.

पंढरपूरचे धार्मिक स्थान

पंढरपूर हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत धार्मिक ठिकाण म्हणून ओळखला जातो, जो भक्ति पंथाच्या प्रचाराच्या संदर्भात अत्यंत महत्त्वपूर्ण आहे. ह्या स्थानावर श्रीविठोबा आणि रुक्मिणी यांची पूजा आणि आराधना केली जाते. तसेच, पंढरपूर ही एक जागा आहे जी भक्तांना आपली श्रद्धा व्यक्त करण्याची, पापांपासून मुक्त होण्याची, आणि देवाच्या चरणात शरण जाण्याची संधी प्रदान करते.

पंढरपूर हे एक अशी तीर्थक्षेत्र आहे जिथे भक्तजन पुण्य अर्जित करण्यासाठी येतात आणि एक विशिष्ट श्रद्धेने देवाची पूजा करतात.

निष्कर्ष:

पंढरपूर हे एक अत्यंत ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व असलेले स्थान आहे. श्रीविठोबा मंदिर आणि चंद्रभागा नदीच्या आसपास असलेल्या प्राचीन स्थळांमुळे पंढरपूरचे स्थान महत्त्वपूर्ण आहे. येथे येणारे भक्त एक पवित्र अनुभव प्राप्त करतात, जे त्यांना शांती, संतोष, आणि श्रद्धेच्या आधारे मिळवते. पंढरपूरला दरवर्षी लाखो भक्त भेट देतात आणि त्याचा धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व आजही अत्यंत आहे.