माणसानं स्वाभिमानी असावं; पण त्याने अहंकारी, गर्वाभिमानी मात्र असू नये,नाही का? कारण गर्व, ताठा, अभिमान हा मोडायला किंवा मोडून काढायला वेळ लागत नाही. भीम हा पांडवांमधला अतिशय बलवान, सामर्थ्यवान आणि शक्तिमान! त्याने आपल्या अंगीच्या अफाट शक्तिबळावर अनेक भीमपराक्रम केलेले होते. त्याने बकासुराला मारले. हिडिंबा राक्षसिणीलाही नमवले.
कौरवांनी त्याला मारण्याचे जे जे प्रयत्न केले; त्या सर्वांतुनही तो बचावला. मात्र, ह्या सर्वांचा कळत-नकळत भीमाच्या मनावर नको तो परिणाम झाला. त्याला आपण अति बलवान आहोत, पराक्रमी आहोत, सामर्थ्य-शक्तिमान आहोत; असा गर्व झाला. जगात नेहमी ‘शेरास सव्वाशेर’ असं कुणी ना कुणी तरी भेटतंच. एकदा काय झालं, भीम आपली गदा खांद्यावर. टाकून मोठ्या ऐटीत एका जंगलामधून वाटचाल करत चालला होता. तोच त्याचं लक्ष खालच्या पायवाटेकडे गेलं. बघतो तर काय! त्या वाटेत काही तरी आडवं पडलेलं. त्यानं खाली वाकून नीटपणे पाहिलं, तर ती एक माकडाची शेपटी होती.
आता या रस्त्यात शेपटी आडवी टाकून येणाऱ्या-जाणाऱ्याची वाट अडविणाऱ्या माकडाचा शोध घेण्यासाठी भीमाने इकडे-तिकडे पाहिले; तो त्याला झाडाखाली बसलेले एक म्हातारे माकड दिसले. ती वाट अडविणारी लांबसडक शेपटी त्या माकडाचीच होती. भीम त्या माकडाला म्हणाला, “अहो मर्कटराज, हे काय, असं शेपटी आडवी टाकून बसायचं? चला, आपली ही शेपटी बाजूला घ्या. मला जाऊ द्या.” तेव्हा ते वृद्ध माकड भीमाला म्हणाले, “अरे बलभीमा, तुला काय सांगू? अरे, मी हा असा म्हातारा. त्यातूनच मी सध्या फार आजारी आहे.
ह्या आजारपणाने माझी इतकी शक्ती गेली आहे की, अरे, मला माझीच शेपटी उचलण्याची किंवा ती एका जागेवरून दुसरीकडे हलवण्याचीही ताकद राहिलेली नाही बघ. आता असं कर तुला जायचं आहे ना, मग तूच माझी शेपटी उचलून जरा बाजूला कर. आपली वाट मोकळी करून घे अन् जा म्हणजे झालं. तुझी वाट मोकळी होईल अन् मलाही तेवढीच मदत होईल.” त्या म्हाताऱ्या माकडाचे ते बोलणे ऐकले अन् भीम मनातल्या मनातच म्हणाला, ‘हे म्हातारे तर माकड, त्याच्या शेपटीचे वजन ते असे किती असणार? एखादी गवताची काडी ऐवढंच सहज उचलून टाकीन!’ असं म्हणत डाव्या हाताने आपली खांद्यावरची गदा सावरत भीमाने त्या म्हाताऱ्या माकडाची ती शेपटीची उचलण्याचा प्रयत्न केला.
पण छे! एका हाताने काही ती उचलेना. मग भीमाने खांद्यावरची गदा खाली ठेवली. तो दोन्ही हाताने सर्व ताकद लावून ती शेपटी उचलण्याचा प्रयत्न करू लागला.. आता दोन्ही हातांनी शेपटी उचलायचा प्रयत्न करूनही भीमाला काही त्या म्हाताऱ्या माकडाची शेपूट तसूभरही हलेना किंवा त्याला ती इंचभरही वर उचलता येईना. भीमाने आपल्या अंगातील सर्व शक्ती एकवटून शेपटी हलविण्याचा केविलवाणा प्रयत्न केला, पण छे ! त्याला काही ते जमेना. भीम दमला पार घामाघूम झाला. त्याच्या अंगातून घाम गळाला. पण शेपटी मात्र हलेना.
भीमाने त्या माकडाकडे पाहिले, तर ते वृद्ध माकड मात्र कशी झाली फजिती; अशा आविर्भावात गालांतल्या गालांत भीमाकडे पाहून हसत होते. भीमाला खरं तर मनोमन आपल्या शक्तिसामर्थ्याला हसणाऱ्या त्या माकडाचा राग आला. पण भीम काहीच करू शकत नव्हता, कारण त्याला त्या वृद्ध माकडाची साधी शेपटी हलत नव्हती. अंगातल्या घामाबरोबरच भीमाचा अहंकार, अभिमानही गळाला. त्याच्या विवेकी मनाच्या हे लक्षात येऊ लागले की, वरकरणी सामान्य वृद्ध दिसणारे हे माकड साधे नाही.
तेव्हा भीम हात जोडून विनम्रभावे त्या मर्कटराजास नमस्कार करीत म्हणाला, “महाराज, आपण कोण आहात? मला आपले खरे दर्शन द्या महाराज! मी आपणास अनन्यभावे शरण आलो आहे.” मग अभिमानरहित भीमास ते माकड म्हणाले, “भीमा, मी कोण आहे, हे तुला पाहायचे आहे ना मग पाहा तर….” भीमाने समोर पाहिले, तो काय! त्या वृद्ध माकडाचे जागी भीमाला रामभक्त महाबली श्री हनुमानाचे दिव्य दर्शन झाले. तेव्हा त्या रामभक्ताचे चरण वंदन करीत भीम म्हणाला, “हे बलभीमा, मला क्षमा करा. मला तुमचा बोध कळाला. ह्यापुढे मी कधीही माझ्या शक्तीचा गर्व करणार नाही.” हनुमंताने भीमाला क्षमा केली व आशीर्वाद दिला.
तात्पर्य : कधीही, कुणीही अभिमानी, अहंकार होऊ नये. गर्व करू नये.
भीमाचं गर्वहरण – निबंध
महाभारत या प्राचीन भारतीय महाकाव्यात असलेली कथा खूपच प्रेरणादायी आहे. त्यातील एक अत्यंत प्रसिद्ध आणि रोचक प्रसंग म्हणजे भीमाचं गर्वहरण. हा प्रसंग ‘भीम’ आणि ‘दुर्योधन’ यांच्यातील संघर्षाशी संबंधित आहे. महाभारतातील भीम, यमपुत्र कर्ण, अर्जुन आणि इतर पांडवांमध्ये एक महत्त्वाची भूमिका असलेला एक अत्यंत बलशाली पात्र आहे. परंतु त्याचप्रमाणे त्याच्या व्यक्तिमत्त्वातील दुसरा बाजूसुद्धा मोठा आहे, जो त्याच्या स्वभावाशी संबंधित आहे.
भीमाचं गर्वहरण – प्रसंगाची पार्श्वभूमी:
दुर्योधन, कौरवांचा मुख्य नेता आणि भीमाचा प्रत्यक्ष शत्रू, आपल्या अंगातील अहंकार आणि गर्वामध्ये पूर्णपणे बुडालेला होता. त्याला पूर्ण विश्वास होता की, त्याच्या शारीरिक सामर्थ्यापुढे दुसऱ्या कोणत्याही योद्ध्याचा काहीच तोड नाही. त्याला तो त्याच्या सामर्थ्यावर गर्व करत असलेल्या आपल्या योद्धांमध्ये सर्वोच्च मानतो होता. याच गर्वाच्या गोष्टीवर त्याची सजा ठरवली आणि त्याच्या गर्वाचा नाश केला.
भीमाचं गर्वहरण – प्रमुख प्रसंग:
महाभारताच्या युद्धपूर्वी एक प्रमुख प्रसंग घडला होता, जो “भीमाचं गर्वहरण” म्हणून ओळखला जातो. त्यात, दुर्योधन आणि भीम यांच्यात शारीरिक सामर्थ्याची तुलना झाली. त्याने दुर्योधनाला चकित करण्यासाठी एक द्रष्टा गाजवला आणि दोन सर्वांत मोठ्या योद्ध्यांची एक अप्रतिम स्पर्धा घडवली. ह्यात, दुर्योधन आणि भीम आपापल्या सामर्थ्याची परीक्षा घेत असताना, एका निर्णयाकडे ते खूपच जवळ जात होते.
या प्रसंगात, भीमाने दुर्योधनाचा गर्व हरवला. दुर्योधन, जो नेहमीच आपली शक्ती आणि बलशक्ती यावर गर्व करायचा, त्याने भीमाला मागे टाकण्याचा प्रयत्न केला, पण भीमाच्या जोश आणि ताकदीने त्याचे गर्व मोडले. त्यामुळे दुर्योधनाला एक महत्त्वाची शिकवण मिळाली, की शारीरिक सामर्थ्यावर जितका गर्व करणे हे धाडसी असू शकते, तितकेच ते धोकादायक देखील असू शकते.
भीमाचं गर्वहरण – मानसिक विजय:
भीमाचं गर्वहरण केवळ शारीरिक संघर्षापुरते मर्यादित नाही. त्यात एक गूढ मानसिक विजय देखील सामावलेला आहे. भीमाच्या या गर्वहरणामुळे दुर्योधनला एक मानसिक ठेच लागली आणि त्याचे अहंकार मोडले गेले. या प्रसंगातून हे स्पष्ट होते की, मनुष्याच्या सामर्थ्यापेक्षा त्याच्या मनाची दृढता आणि तत्त्वज्ञान अधिक महत्त्वाचे आहेत.
यावरून हे सांगता येते की, प्रत्येक व्यक्तीला आपल्यामध्ये बलशक्ती असली तरी, त्याचा योग्य उपयोग आणि तत्त्वज्ञान महत्त्वाचे असते. गर्व आणि अहंकार हे संकटांचा आणि अडचणींचा कारण ठरतात, जरी तुमच्याकडे कितीही सामर्थ्य असेल तरीही.
निष्कर्ष:
भीमाचं गर्वहरण हा एक महत्त्वाचा प्रसंग आहे जो महाभारताच्या कथेतून आपल्याला शिकवण देतो. जर तुमच्याकडे शारीरिक सामर्थ्य असले, तरी तुमचा अहंकार आणि गर्व तोडला जातोच, तर तुमच्या विजयाची खरा महत्त्व कधीच नाही मिळणार. वीरता आणि आत्मविश्वास असावा लागतो, पण त्याच्या शेजारी योग्य तत्त्वज्ञान आणि नम्रता असणे आवश्यक आहे. हे सर्व शिकवण असलेल्या भीमाच्या गर्वहरणाने आपल्याला विचार करण्यास भाग पाडले आहे की आपला गर्व कधीच नाश होऊ शकतो.