दानाचं मोल
‘हस्तस्य भूषणम् दान।’ हे संस्कृतवचन तर तुम्हाला ठाऊक आहेच ना? त्याचा अर्थ असा की, हाताने उत्तम दान देणे, हेच हाताचे खरे भूषण आहे. दान हे एक उत्तम कर्म असून, दान करणे, हे एक पुण्यकर्म आहे. दानाला आपल्याकडे अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. अन्नदान हे सर्व दानांमधले श्रेष्ठ असे दान आहे. दानाचे महत्त्व सांगणारी, ही एक त्रेतायुगामधली गोष्ट. त्रेतायुग म्हणजे भगवान महाविष्णूंच्या श्रीराम अवताराचे युग. प्रभू श्रीराम हे खऱ्या अर्थाने अयोध्यानगरीत रामराज्य करीत असताना एक दिवस अगस्तीऋषी दरबारात आले.
प्रभू श्रीरामांनी लगेच पुढे होऊन त्यांचे प्रेमळ स्वागत केले. ऋषींना आसनावर बसवून, त्यांचे पादप्रक्षालन केले. विनम्र भावे त्यांना वंदन करून त्याचा मंगल आशीवाद घेतले. त्या वेळी श्रीरामांच्या त्या आदरातिथ्यावर प्रसन्न झालेले अगस्तीऋषी श्रीरामाला म्हणाले, “श्रीरामा, मी तुझ्यावर अति प्रसन्न झालो आहे. आज मी तुला एक खास आभूषण देण्यासाठी आलो आहे. श्रीरामा, तू सर्व संपन्न आहेस. तुझ्याकडे काय नाही असे असतानाही मला तुला हे आभूषण द्यावे, असे वाटते आहे; कारण जेव्हा आपल्या मालकीची एखादी वस्तू निरपेक्षपणाने जेव्हा दुसऱ्याला दान देता; तेव्हाच दानाचे पुण्य पदरी पडते.
तेव्हा श्रीरामा, हे जे आभूषण मला मिळाले आहे, ते तुला दान करून मला त्या दानाचे पुण्य गाठी जोडू दे.” अगस्तीमुनी असं म्हणताच श्रीरामांनी ते आभूषण स्वीकारले अन् त्यांना दानाचा आनंद अन् पुण्याचे मानकरी बनविले. वनाश्रमात राहणाऱ्या एका ऋषीकडे हे दिव्य-मौलिक आभषण कसे आले. हा प्रश्न मात्र रामांच्या मनात जागत होताच. तेव्हा श्रीरामांच्या मनोविचारांचा वेध घेत अगस्ती मुनी म्हणाले, “प्रभ श्रीरामा, ह पण मला राजा श्वेत ह्याने मोठ्या कृतज्ञतापूर्वक भेट म्हणन दिले होते.”
तेव्हा तो सर्व कथा भाग श्रीरामांना निवेदन करताना अगस्तीऋषी म्हणाले, “श्रीरामा, एकदा माँ मारवा आश्रमाजवळच्या एका फिरत असताना मला एका वृक्षाखाली एक प्रेत पडलेले दिसले. ‘अरे, ह्या घोर वनात हे प्रेत कुणाचे?’ असा मी विचार करात असतानाच आकाशमागाने एक दिव्य मनुष्य खाली आला. तो काही तरी शोधत होता. त्याच्या नजरेला ते झाडाखालचे प्रेत दिसले. आणि कित्येक दिवसांचा उपाशी असल्याप्रमाणे तो दिव्यपुरुष धावतच पुढे आला आणि त्या प्रेताजवळ बसून त्याचे मांस खाऊ लागला. मला मोठे आश्चर्य वाटले.
एवढा दिव्य पुरुष अन् त्याने असे मांस का खावे? ‘हे महापुरुषा! तू कुणीतरी स्वर्गस्थ दिव्य आत्मा दिसतोस; तरी पण तुझ्यावर ही अशी मांस खाऊन भूक भागवण्याची वेळ का अन् कशामुळे आली?’ मी त्याला विचारलं. तेव्हा तो सांगू लागला. ‘ऋषीवर, मी विदर्भ देशीचा राजा वसुदेव ह्याचा पुत्र श्वेत. माझ्या धाकट्या भावाचे नाव सुरथ. मी वडिलांचे मागे विदर्भदेशाचे राज्य सांभाळत होतो. अनेक वर्षे राज्यपद उपभोगल्यानंतर माझ्या मनात वानप्रस्थाश्रमात जाण्याचे विचार येऊ लागले.
पुढे तोच विचार मनी पक्का करून मी धाकट्या भावाकडे सर्व राज्यकारभार सोपवून वनांत गेलो. तेथे कठोर तपसाधना केल्यावर परमेश्वरकृपेने मला ब्रह्मलोकाची प्राप्ती झाली. मात्र, मला त्या ब्रह्मलोकात अन्न-उदक काहीच मिळेना. ‘मी सतत अन्न-पाण्यावाचन तळमळत असताना मला जर ह्या ब्रह्मलाकात स्थान मिळाले, तर मला इथं अबोट माग का नाही?’ असे विचारले. तेव्हा मला ब्रह्मदेव म्हणाले, “हे श्वेत राजा! तू ह्या ब्रह्मलोकात येऊनही साध्या अन्नोदकासाठी तळमळतो आहेस.
त्याला कारण म्हणजे तुझ्या पदरी नसणार दानाचे पुण्य! हे राजा, तू भूलोकी असताना, एक राजा असूनसुद्धा तू कधी कुणा भुकेल्या माणसाला अन्न दिले नाहीस. कुणा तहानलेल्या जीवाला तू पाणी दिले नाहीस. तुझ्याकडे अपार धनसंपत्ती असताना, अन्नधान्य असतानासुद्धा तू कुणा भिकाऱ्याला साधी भाजीभाकरीही खाऊ घातली नाहीस; त्यामुळेच तुला इथे उपासमार सहन करावी लागत आहे. “तुझी भूक भागवण्याचा एकच उपाय आहे. तो म्हणजे, तू पृथ्वीवर जा. तिथे वनात एका वृक्षाखाली तुझे मृत शरीर पडलेले आहे.
तू तिथं जा अन् त्या शरीराचे मांस खाऊन ये.” “श्रीरामा, मला श्वेतराजाची ती कहाणी ऐकून दया आली. मी त्याला त्या नीच आहारापासून मुक्त केले. माझे मंत्रोदक अंगावर पडताच त्याचा उद्धार झाला, तेव्हा त्या राजाने मला दिलेले ते दिव्य आभूषण हेच. प्रभू, ह्याचा स्वीकार करा.” श्रीरामांनी त्या आभूषणाच्या दानाचा स्वीकार केला.
तात्पर्य : प्रत्येकानेच दानधर्म करून दानाचे दिव्य पुण्य गाठीला अवश्य जोडून घ्यावे. दानासारखे दुसरे थोर पुण्य नाही
दानाचं मोल – निबंध
दान हे मानवतेचे एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण अंग आहे. मानवतेच्या उन्नतीसाठी आणि समाजाच्या भळ्या कार्यासाठी दान अत्यंत आवश्यक आहे. परंतु, दानाच्या मोलाला काही विशिष्ट सीमा नाहीत. दान करण्याचे कारण हे फक्त संपत्तीचे किंवा भौतिक गोष्टींचे असू नये. त्यापेक्षा दानाचा असलाच मोल त्याच्याद्वारे दिलेल्या व्यक्तीला मिळालेला आनंद, दिलेल्या वस्तूचा उपयोग आणि त्याचा सकारात्मक परिणाम यात आहे.
दानाची व्याख्या:
दान म्हणजे, आपली काही वस्तू किंवा पैसे इतरांसाठी त्यांना गरज असलेल्या गोष्टी देणे. हे केवळ पैसे देणेच नाही, तर आपल्या वेळेचा, बुद्धीचा, अथवा इतर संसाधनांचा उपयोग इतरांच्या भल्यासाठी करणे होय. दान देणे हे एक प्रकारे समाजातील एकात्मतेची भावना निर्माण करण्याचे कार्य करते.
दानाचे प्रकार:
-
धनात्मक दान:
हे सर्वांत सामान्य प्रकारचे दान आहे. यामध्ये आपले पैसे, वस्त्र, अन्न इत्यादी गरीब किंवा गरजूंना दिले जातात. याने कधी कधी जीवनावश्यक गोष्टी मिळवण्यासाठी एखाद्याला मदतीची आवश्यकता असू शकते. -
सामाजिक दान:
या प्रकारात व्यक्ती आपल्या वेळेचा, श्रमाचा किंवा कौशल्याचा उपयोग इतरांसाठी करतो. उदा. शिक्षण, आरोग्य सेवा देणे किंवा अन्य समाजिक कार्ये करणे. -
भावनात्मक दान:
इतरांना मानसिक आधार देणे, त्यांना सान्त्वना देणे किंवा संकटाच्या वेळेस भावनिक सहकार्य करणे. कधी कधी, एखाद्याला जर असं वाटत असेल की त्याला कोणी ऐकतो किंवा समजून घेतो, तर त्या दानाची किंमत लाखो रुपयांपेक्षा जास्त असू शकते. -
ज्ञानदान:
आपल्या ज्ञानाचा, अनुभवाचा किंवा शहाणपणाचा उपयोग इतरांना देणे. शिक्षक, गुरू आणि शास्त्रज्ञ हे ज्ञानदान करणारे उदाहरण आहेत. ज्ञान दान केल्याने समाजाचे शैक्षणिक स्तर सुधारतो आणि अनेक लोकांच्या जीवनात बदल घडवून आणता येतो.
दानाचे महत्व:
-
समाजाचा विकास:
दान देणे हे समाजाच्या भल्यासाठी असते. गरजू लोकांना मदत केल्याने समाजाच्या प्रत्येक घटकाचा विकास होतो. शाळा, रुग्णालये, वाचनालये, वृद्धाश्रम अशा प्रकारच्या संस्थांना दान दिल्यामुळे त्या संस्थांना अधिक चांगला कार्यक्षमपणा मिळतो. -
सामाजिक एकात्मता:
दान देऊन आपण समाजातील सर्व वर्गांमध्ये एकात्मता निर्माण करतो. हे फक्त आर्थिक सहाय्यच नाही, तर त्याच्या माध्यमातून आपण प्रेम, दया आणि करुणेचा आदान-प्रदान करतो. -
मनुष्याला संतुष्टी मिळवते:
दान देणे हे त्याच्या व्यक्तिमत्वाचा एक भाग असते. दान देणाऱ्याला शांती आणि संतुष्टी मिळते. “दीन-दीन” मदतीला आलो म्हणून त्याला आपली आत्मिक शांतता मिळते. -
तत्त्वज्ञान व धर्म:
सर्व प्रमुख धर्मांमध्ये दान देणे अत्यंत महत्त्वाचे मानले जाते. हिंदू धर्मात “दान” हे एक पवित्र कर्तव्य मानले जाते. ख्रिश्चन धर्म, इस्लाम, बौद्ध धर्म अशा सर्व धर्मात दानाचे महत्त्व आहे. धर्मशास्त्रात दिलेल्या दानाला अत्यंत पुण्य प्राप्त होते असे मानले जाते.
दानाची गरज:
आजच्या समाजात दानाचे महत्व वाढले आहे. इतरांना मदत करणे, त्यांच्या गरजा पूर्ण करणे आणि त्यांना एक नवीन संधी देणे हे आपले कर्तव्य आहे. समाजातील वेगवेगळ्या घटकांना, विशेषतः गरीब, निराधार, आणि वंचित लोकांना मदतीची आवश्यकता आहे. आजच्या काळात दान देणे फक्त एका व्यक्तीला मदत करण्याचे नाही, तर संपूर्ण समाजाला एकत्र आणण्याचे काम करते.
निष्कर्ष:
दानाच्या मोलाला शब्दांनी व्यक्त करणे अशक्य आहे. दान म्हणजे केवळ ऐश्वर्य आणि संपत्ती देणे नाही, तर दिलेल्या दानात दया, करुणा आणि प्रेम असले पाहिजे. दान देणे हे माणुसकीचे, मानवतेचे आणि एकतेचे प्रतीक आहे. प्रत्येकाने आपली स्थिती ओळखून, आपल्या कुवतीनुसार दान करणे आवश्यक आहे. यामुळेच समाजातील सर्व वर्गांमध्ये एकता, प्रेम आणि सौहार्द निर्माण होईल. “आणि हेच सर्वात मोठे दान आहे!”