जिजाऊ मांसाहेबांची सुवर्णतुला
शिवाजी महाराज अनंत गुणमंडित होते. ते महापराक्रमी, धाडसी होते. ते मोठे मुत्सद्दी होते. आपल्या संस्कृतीचे रक्षक होते. ते राजकारण धुरंधर होते. ते सर्वांशी प्रेमाने वागत, बोलत. ते संत सज्जनांचे पूजक होते. दुष्टदुर्जनांचे ते कर्दनकाळ होते. याला कारण अगदी लहानपणापासून त्यांच्यावर झालेले संस्कार. महाराजांच्या मांसाहेब जिजामाता ह्याच शिवरायांच्या गुरू होत्या. महाराजांनी लहानपणी मांसाहेबांच्या मांडीवर बसून त्यांच्या तोंडून रामायण, महाभारतातील स्फूर्तिकथा ऐकल्या. मांसाहेब महाराजांना पूजनीय, सदा वंदनीय होत्या. ‘न मातुः परं दैवतम्’ ‘आई समान दुसरे दैवत नाही’ अशी महाराजांची धारणा होती.
आपल्या या मातेची सुवर्णतुला करावी असे महाराजांना खूप दिवसांपासून वाटत होते. खरं तर आपली आई सोन्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे. तिची सुवर्णतुला केली, तर सुवर्णच भाग्यवान ठरेल असे महाराजांना मनापासून वाटत होते. पौष महिना संपत आला होता. पौषी अमावस्येला सूर्यग्रहण लागणार होते. अशा पर्वकाळी जपतपादी धार्मिक अनुष्ठानाप्रमाणे दानधर्मही करण्याची पद्धत आहे ; म्हणून जिजामाता महाराजांना म्हणाल्या, “शिवबा, येत्या सूर्यग्रहणाच्या निमित्ताने ग्रहणकाळात काही दानधर्म करावा असे मला वाटते.’
मांसाहेबांना दानधर्म करावयाचा आहे हे ऐकून महाराजांना अतिशय आनंद झाला. ते म्हणाले, “मासाहेब, जगदबेच्या कृपेने व आपल्या आशीर्वादाने मी खूप संपत्ती मिळविली आहे. तिचा उपयोग चागल्या कार्यासाठी व्हावा असे मलाही वाटते. या सूर्यग्रहणाच्या दिवशी तुम्ही अगदी मनसोक्त दान, धर्म करा, पण त्याअगोदर माझ्या एका इच्छेला तुम्ही मान्यता द्यावी.” “तुझी कोणती इच्छा आहे?’ असे जिजामातांनी विचारले.. महाराज म्हणाले, “मांसाहेब, या सूर्यग्रहणाच्या दिवशी मला आपली सुवर्णतुला करावयाची आहे. ही गोष्ट तुम्ही मान्य करावी.
तुमची सुवर्णतुला केल्यानंतर ते सुवर्ण तुम्ही तुमच्या इच्छेप्रमाणे दान करा. असे झाले, तर एकाच वेळी तुमची व माझी इच्छा पूर्ण होईल.” शिवबाचे आपल्यावरील अलोट प्रेम पाहून जिजाऊच्या डोळ्यांत धन्यतेचे आनंदाश्रू आले. त्यांनी महाराजांची इच्छा मान्य केली. शिवाजी महाराजांना खूप खूप आनंद झाला. ‘मांसाहेबांची सुवर्णतुला!’ ह्या गोड कल्पनेने महाराज अगदी हरखून गेले. सुवर्णतुलेसाठी स्थळ निश्चित झाले. श्री क्षेत्र महाबळेश्वर मंदिराजवळ कार्यक्रमासाठी भव्य मंडप उभारण्यात आला.
महाबळेश्वर येथील थोर सत्पुरुष वेदमूर्ती श्रीधरभट महाबळेश्वरकर हे मांसाहेबांचे व महाराजांचे गुरू होते. त्यांच्या मार्गदर्शनाखाली सुवर्णतुला करण्याचे ठरले. या सुवर्णतुलेसाठी विपुल सोने महाबळेश्वरास आणले होते. महाबळेश्वराचे मंदिर व आवार लोकांनी गजबजून गेले होते. ग्रहणकाल लागला. स्नानादी विधी पूर्ण झाले. मंडपात मोठी तागडी उभी करण्यात आली. तिची विधिवत पूजा करण्यात आली. मग एका पारड्यात मांसाहेबांना बसविण्यात आले. दुसऱ्या पारड्यात सोन्याच्या मोहरापुतळ्या टाकण्यास सुरुवात झाली. शास्त्री-पंडित तुलादानाचे मंत्र म्हणू लागले.
मांसाहेबांची सुवर्णतुला झाली. महाराजांची खूप दिवसापासूनची इच्छा पूर्ण झाली. त्या वेळी मांसाहेबांसह सर्व उपस्थितांच्या डोळ्यांतून आनंदाश्रूच्या गंगा-यमुना वाहू लागल्या. मांसाहेबांनी तुला केलेल्या सुवर्णाचे दान केले. याच वेळी शिवाजी महाराजांनी स्वराज्यासाठी सर्वस्व अर्पण केलेल्या व आता वृद्ध झालेल्या सोनोपंत डबिरांचीही सुवर्णतुला केली. महाराजांचे आपल्यावरील प्रेम पाहून सोनोपंतांना आपले जीवन धन्य झाले असे वाटले.
जिजाऊ मांसाहेबांची सुवर्णतुला
छत्रपती शिवाजी महाराजांची आई, राजमाता जिजाऊ मांसाहेब, महाराष्ट्राच्या इतिहासात एक अत्यंत आदर्श आणि प्रेरणादायक व्यक्तिमत्व म्हणून ओळखल्या जातात. त्यांचा जीवनप्रवास आणि त्यांचे विचार आजही प्रत्येक मराठी माणसाच्या हृदयात जिवंत आहेत. त्यांची सुवर्णतुला म्हणजेच त्या काळात त्यांच्या तडफदार नेतृत्वाच्या आणि कणखर इच्छाशक्तीच्या प्रतीक आहेत. जिजाऊंच्या जीवनातील काही महत्त्वाचे वळण आणि गोष्टी पाहूयात:
Contents
१. धैर्य आणि दृढता:
राजमाता जिजाऊ मांसाहेबांनी अत्यंत कठीण परिस्थितीत आपल्या मुलीला उभं केलं. शिवाजी महाराजांचा जन्म राजवाड्याच्या कट्टर शत्रूच्या छायेत झाला होता. परंतु जिजाऊंच्या अथक प्रयत्नांमुळे शिवाजी महाराजांची भावना, देशप्रेम, आदर्श आणि साहस प्रगल्भ होऊन त्या तशाच मोठ्या राजकारणी व योद्धा म्हणून घडले.
२. धार्मिकता आणि आध्यात्मिकता:
राजमाता जिजाऊ मांसाहेब अत्यंत धार्मिक आणि आध्यात्मिक होत्या. त्यांनी आपल्या मुलाला हिंदू संस्कृती, धार्मिक मूल्ये आणि त्याच्या धर्माची जोपासना करण्याचे महत्त्व शिकवले. जिजाऊंच्या मार्गदर्शनामुळेच शिवाजी महाराजांचा सम्राट होण्याचा प्रवास सुंदर झाला.
३. राजनीतिक दूरदृष्टी:
राजमाता जिजाऊ मांसाहेबांची राजकारणातील दूरदृष्टी अत्यंत प्रेरणादायक होती. त्या त्या काळात राजकारणात सामर्थ्य आणि शांततेचा अद्भुत संगम साधत, आपली रणनीती बनवायच्या. जिजाऊंच्या निर्णयक्षमता आणि मार्गदर्शनामुळे शिवाजी महाराजांची शौर्यकथा निर्माण झाली.
४. सैनिक आणि नेतृत्व:
जिजाऊ मांसाहेब एक प्रगल्भ योद्धा देखील होत्या. त्यांचं नेतृत्व कौशल्य आणि नीतिमत्तेचा आदर्श आजच्या पिढीसाठी एक प्रेरणा आहे. त्यांनी शिवाजी महाराजांना शौर्य, रणकौशल्य आणि नेतृत्वाचे खरे धडे दिले.
५. संस्कृती आणि सामाजिक मूल्ये:
राजमाता जिजाऊ मांसाहेबांनी आपल्या मुलाला संस्कृतिचे महत्व समजावले. त्यांनी त्याला योग्य संस्कार आणि सुसंस्कृत जीवनाचे मार्गदर्शन दिले. त्यांच्या शिकवणीमुळे शिवाजी महाराज समाजातील अन्यायाविरोधात, लोककल्याणासाठी कायम लढले.
६. हिम्मत आणि प्रेम:
राजमाता जिजाऊंच्या प्रेमाने शिवाजी महाराजांचा आत्मविश्वास वाढवला. त्यांच्या हिम्मतीचे आणि प्रेमाचे समर्थन हा जीवनात खूप महत्त्वाचा घटक होता. जिजाऊंच्या आशीर्वादामुळेच शिवाजी महाराजांचा कर्तृत्वाचा मार्ग उजळला.
निष्कर्ष:
राजमाता जिजाऊ मांसाहेब ह्या केवळ एक आईच नाहीत, तर त्या एक महान व्यक्तिमत्व होत्या. त्या एक नायकाच्या रूपात आई होत्या, ज्या आपल्या मुलाला स्वातंत्र्य आणि वीरतेची शिकवण देत होत्या. जिजाऊंच्या सुवर्णतुला म्हणजेच त्या काळातल्या धैर्याची, त्यागाची आणि प्रेमाची एक उत्तम मापदंड आहे. त्यांनी एक राजकुमार घडवला, जो त्याचं नाव केवळ भारतातच नाही, तर जागतिक पातळीवर प्रसिद्ध आहे.