गुवाहाटी हे शहर आसाम राज्याचे मुख्य शहर असून ब्रह्मपुत्रा नदीचे विशाल पात्र हे या शहराचे वैभव आहे. उंच टेकडीवर वसलेली कामाख्या व नवग्रह ही मंदिरे तसेच ब्रह्मपुत्रेच्या बेटावरील उमानंद हे मंदिर भक्तांसाठी तीर्थक्षेत्रे म्हणावी लागतील. गुवाहाटीपासून ५ कि. मी. अंतरावर असलेल्या नीलाचल पर्वतावर कामाख्या मंदिर असून ते एक प्रसिद्ध शक्तीपीठ आहे. हा पर्वत शिवाचे प्रतिक मानलेला आहे.
१८ व्या भागात पुराणाने सात शक्ती पीठांचा उल्लेख केला असून या सात पीठांपैकी तीन पीठे कामरुप जिल्ह्यांत आहेत. कामरुप त्या काळात तांत्रिक उपासनेचे सर्वोच्च केंद्र होते. कामाख्या मंदिर हे शक्तीपूजेचे एक प्रमुख स्थान म्हटले आहे. या देवीच्या मंदिराचा कळस मधमाशांपैकी बनवलेल्या घरासारखा असून आसाममध्ये अनेक मंदिरांचा कळस असा दिसतो. येथे शिल्पकलेचे अनेक नमुने पाहावयास मिळतात.
नाचणारा गणेश आणि चामुंडा देवीचे शिल्प तसेच पूजा करणारे, नृत्य करणारे, गाल फुगवून तोंडाने शंख वाजवणारे अशी पण शिल्पे आहेत. कामाख्या मंदिरात देवीची मूर्ती नसून मंदिराच्या आतल्या गुंफेत एका दगडावर योनीची आकृती खोदलेली आहे. या योनीप्रतिकावरच फूलपत्री वाहून तिची पूजा केली जाते. ही भूदेवीच आहे. इकडील पूजाविधी कालीच्या पूजेप्रमाणे असतो. प्राचीन काळी गारो लोक कामाख्याचे पुजारी होते.
नरक व कोच राजांनी ब्राह्मणांना या भागात आणले. नरक राजाने कामाख्येला कालीशी एकरुप करुन तिची पूजा-अर्चा सुरु केली. कामाख्या मंदिर आर्यपूर्व पद्धतीचे होते. १६ व्या शतकात मुसलमानांनी या मंदिराचा विध्वंस केला. पुढे सन १६६५ मध्ये कोच राजा नरनारायण ह्यांनी सध्याचे मंदिर उभारले. या मंदिराचे प्रमुख उत्सव साजरे केले जातात. दुर्गापूजा सप्टेंबर, ऑक्टोबरमध्ये तीन दिवस साजरी करतात.
प्रमुख उत्सवांतील देबाद्धानी उत्सव हा मनसादेवीच्या पूजनासाठी असतो. अनेक जिल्ह्यात हा उत्सव भक्तीभावाने साजरा करतात. गावात, शहरात साथीचे रोग आले तर मानसाची पूजा करतात. तिला ‘मराई’ असे म्हणतात. उत्सव तीन दिवस असून चंद सादागरची गाणी म्हटली जातात. या देवीला नर्तकाची आवड असल्यामुळे या उत्सवामध्ये ‘देवधा’ नर्तकीचे नृत्य असते.
ही मंडळी शाकाहारी असून कामाख्या मंदिराचे वैशिष्ट्य म्हणजे, येथे उजव्या हाताने आणि डाव्या हाताने पूजा अशा दोन पद्धती रुढ आहेत. प्राण्यांमध्ये फक्त नरबळी दिला जातो. मादीला बळी देत नाहीत. आपल्या येथे अनेक सिद्धपीठे आहेत. या सर्वांत कामाख्यापीठ सर्वात प्रधान मानले जाते. कामाक्षीदेवीचे माहात्म्य वर्णन करताना देवी भागवतात म्हटले आहे की, सर्व पृथ्वीतलावर देवीचे हे महाक्षेत्र आहे.
आसाममधील गुवाहाटीतील प्रसिद्ध कामाख्या मंदिर
प्रस्तावना: आसाम राज्याच्या गुवाहाटी शहरात स्थित कामाख्या मंदिर हे भारतातील सर्वात महत्त्वाचे आणि प्रसिद्ध हिंदू मंदिरांपैकी एक आहे. हे मंदिर विशेषत: देवी कामाख्याच्या पूजा आणि उपास्य रूपामुळे प्रसिद्ध आहे. कामाख्या देवी हिंदू धर्मातील प्रमुख देवी असून, त्या विशेषत: शक्ती पूजा (शक्तिवाद) आणि तांत्रिक अनुष्ठानांसाठी ओळखल्या जातात. कामाख्या मंदिर सर्व हिंदू भक्तांसाठी एक तीर्थस्थळ म्हणून अत्यंत पवित्र मानले जाते.
कामाख्या मंदिराची ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: कामाख्या मंदिराचा इतिहास हजारो वर्षांचा आहे. या मंदिराचा संबंध प्राचीन शक्तिपंथी परंपरेशी आहे, जिथे देवीचे विविध रूपे पूजा केली जातात. कामाख्या देवीचे मंदिर खूप ऐतिहासिक आणि धार्मिक महत्त्व राखते. याची स्थापना कधी झाली, हे निश्चितपणे सांगता येत नाही, पण काही इतिहासकारांच्या मते, या मंदिराचे निर्माण मौर्य कालखंडाच्या अगदी प्रारंभात झाले असे मानले जाते.
पौराणिक कथेप्रमाणे, कामाख्या देवी साक्षात शिवशक्ती किंवा आदिशक्ती म्हणून पूजल्या जातात. या देवीच्या मंदिराला “शक्तिपीठ” म्हणून ओळखले जाते कारण येथे देवीचे साक्षात रूप पूजा केले जाते.
कामाख्या मंदिराचे महत्त्व: कामाख्या मंदिर हिंदू धर्मातील शक्तिपंथ परंपरेत अत्यंत महत्त्वाचे स्थान राखते. हे मंदिर 51 शक्तिपीठांपैकी एक मानले जाते. यामध्ये देवी दुर्गेचा शक्तिरूप असलेल्या कामाख्या देवीची पूजा केली जाते. विशेषत: या मंदिराची महत्त्वाची पूजा अम्बा किंवा योनिपूजा म्हणून प्रसिद्ध आहे. येथे देवीच्या योनिचित्राची पूजा केली जाते, आणि ती शक्ती आणि सर्जनशीलतेचा प्रतीक मानली जाते.
कामाख्या मंदिरातील प्रमुख पर्व आणि उत्सव: कामाख्या मंदिरात विशेषत: अंबुवाची मेळा (Ambubachi Mela) साजरा केला जातो. हा उत्सव दरवर्षी जून महिन्यात, देवीच्या मासिक रजस्वला संबंधित असतो. यावेळी कामाख्या देवीच्या पूजा व अनुष्ठानांमध्ये भक्तांचा मोठा प्रतिसाद मिळतो. या उत्सवाला देश-विदेशातील लाखो श्रद्धाळू उपस्थित राहतात.
कामाख्या मंदिराची वास्तुकला: कामाख्या मंदिराची वास्तुकला अत्यंत सुंदर आहे आणि ते भव्य शिल्पकला आणि कलेचे एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. मंदिराच्या डोम व छतावर सुंदर नक्षीकाम केले गेले आहे, जे पाहण्यास अत्यंत आकर्षक आहे. मंदिराचे मुख्य भवन शिखराकार असून, त्याचा आकार एकत्रितपणे शक्ती आणि दिव्यतेचे प्रतीक आहे. याच्या चारही बाजूंना सुंदर वाड्यांची रचना आहे. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ विविध मूर्त्या आणि देवी देवतांची मूर्तिकला लक्ष वेधून घेतात.
कामाख्या मंदिराची धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्व: कामाख्या मंदिर भारताच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक परंपरेला जोडणारे एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थळ आहे. येथे प्रत्येक भक्ताच्या हृदयात एक नवा उत्साह आणि श्रद्धा निर्माण होते. विविध साधू संत, तंत्रज्ञ, आणि भक्त येऊन येथे तांत्रिक अनुष्ठान करत असतात. या मंदिरात केलेली पूजा, विशेषत: देवीच्या योनिपूजेसाठी ओळखली जाते, ज्यामुळे ते धार्मिक आणि सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे ठरते.
कामाख्या मंदिराचे दर्शन: कामाख्या मंदिराच्या दर्शनासाठी देशभरातून लाखो भक्त येतात. मंदिराच्या शेजारी एक सुंदर नदी, ब्राह्मपुत्र नदी, आहे, जी मंदिराच्या वातावरणाला शांत आणि दिव्य बनवते. मंदिराच्या प्रांगणात अनेक लहान मंदिरे आहेत, जिथे अन्य देवतांची पूजा केली जाते.
तसेच, कामाख्या मंदिराला भेट देण्यासाठी विशेष ठिकाणे आहेत जिथे भक्तांचे मन शांती आणि दिव्यता अनुभवते. मंदिराच्या आसपास असलेली निसर्ग सौंदर्य, पर्वत, जंगल आणि नदीच्या दृश्यामुळे हे एक अविस्मरणीय अनुभव बनते.
निष्कर्ष: कामाख्या मंदिर भारतातील एक अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक धार्मिक स्थळ आहे. हे देवी शक्तीचे प्रतीक असलेले स्थान आहे आणि हिंदू धर्मातील भक्तांसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थस्थान आहे. येथील ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक महत्त्वामुळे कामाख्या मंदिर भारतीय धार्मिक परंपरेचा एक अविभाज्य भाग बनले आहे. त्या मंदिराच्या दर्शनाने प्रत्येक भक्ताच्या जीवनात सकारात्मक ऊर्जा आणि आशीर्वाद प्राप्त होतात.
तिरुपती बालाजी, काशी विश्वनाथ, महाकालेश्वर आणि अन्य शक्तिपीठांच्या समवेत, कामाख्या मंदिर भारताच्या शक्तिपंथी परंपरेचा भाग आहे.