हिमालयाच्या चारी धामांपैकी एक (गंगोत्री, यमुनोत्री, बद्रीनाथ ही तीन धामे) आणि बारा ज्योर्तिलिंगांपैकी समाविष्ट असलेले थोर तीर्थक्षेत्र केदारनगरी हे पांडवांनी बनविलेले स्थापत्य होते. ३५८४ मी. उंचीवर वसलेले हे पुण्यक्षेत्र. अकरा या अंकात काही वैशिष्ट्य आहे. म्हणून म्हणा अथवा रुद्र अकराच आहेत. त्यामुळे म्हणा, हिमालयातील केदारनाथ हे अकरावे ज्योर्तिलिंगाचे ठिकाण काही खास वेगळ्याच स्वरुपात तिथे उभे आहे.
केदारनाथच्या दर्शनाला पांडव आले होते. तसेच तपश्चर्येसाठी येथे आले होते. येथे दर्शनाला येणारे भाविक प्रथम गंगोत्री, यमुनोत्री करुन तेथील पवित्रजल केदारनाथच्या अभिषेकासाठी आणतात. पापनाशक केदारनाथच्या दर्शनाविना बद्रीची यात्रा निष्फळ होते. हे मंदिर गावाच्या टोकास आहे. ते रस्त्यापासून दोन अडीच पुरुष उंचीवर आहे. गुडघाभर उंचीवरील चौथऱ्यावर केदारनाथाचे चिरेबंदी मंदिर बांधलेले आहे.
शिखर ब्राह्मी पद्धतीचे आहे. महाद्वार प्रशस्त असून त्यांच्या दोन बाजूंना दोन मोठे द्वारपाल आहेत. मंदिराच्या डाव्या-उजव्या अंगांनाही मोठाले दरवाजे आहेत. मंदिराच्या वरील बाजूस २० कोनाडे असून सभागृहाच्या चारही भिंतीवर द्रौपदीसहीत पाच पांडवांच्या मूर्त्या कोरलेल्या आहेत. याच्या माथ्यावर पितळेचा नंदी आहे. शिवाय मंदिराच्या प्रांगणात दारासमोर नंदीचे भव्य शिल्प दृष्टीस पडते.
पायऱ्यांजवळील कमानीत असंख्य लहान-मोठ्या आकाराच्या घंटा लोंबकळताना दिसतात. – केदारनाथाचे लिंग शाळुका-पिंडी या आकारात नसून ते कैलास शिखराप्रमाणे किंवा धान्याच्या शिंगेप्रमाणे घुमटाकार आहे. हे लिंग स्वयंभू मानतात. गाभाऱ्यात तुपाचे नंदादीप अहोरात्र तेवत असतात. मंदिराच्या मागे सुमारे ३ फूट लांब व रुंद कुंड आहे. त्यात एक शिवलिंग स्थापित आहे.
पूर्व व उत्तर दिशेस हंसकुंड आणि रेतसकुंडात वीरासनात तीन आचमन डाव्या हाताने व तीन आचमन उजव्या हाताने घेतले जाते. येथेच ईशान्येश्वर महादेव स्थित आहे. मंदिराच्या मागे गोड पाण्याचे एक कुंड असून याचेही पाणी तीर्थ म्हणून घेतले जाते. इथली मूर्ती म्हणजे लिंग नाही. तर कैलास शिखराप्रमाणे असून येथे देवाला अभिषेक करीत नाहीत, किंवा लिंगावर पाणीही घालत नाहीत. त्याऐवजी लिंगावर तुपाचे गोळे थापतात.
येथे कडाक्याची थंडी असल्यामुळे सोवळ्या-ओवळ्याचा विधीनिषेध नाही. पंडे व यात्रेकरु कपडे घालूनच देवाची पूजा करतात. केदारनाथाच्या मुख्य पुजाऱ्याला रावळ म्हणतात. हा नंपूतिरी ब्राह्मण असतो. तो देवाची पूजा स्वत: न करता शिष्यांकरवी करुन घेतो. उखीमठ या ठिकाणी तो राहातो. उखीमठ हे गांव केदारनाथपासून ३८ कि.मी. अंतरावर आहे.
थंडीच्या दिवसात बर्फ पडत असतो, तेव्हा सहा महिने केदारनाथाची गादी उखीमठ येथेच असते. विविध प्रकारच्या पूजा असतात. उदा. अष्टोपचार पूजा, गणेशपूजा, पांडवपूजा, प्रात:कालाची पूजा, भैरव पूजा, महाभिषेक, रुद्राभिषेक, लघुरुद्राभिषेक, षोडशोपचार पूजा, साधारण शिवपूजा, संपूर्ण दिवसाची पूजा, संपूर्ण आरती असून संध्याकाळच्या पूजेत अपराध क्षमापन स्तोत्र, एकांतसेवा, शिव तांडव स्तोत्र, शिवनामावली, शिवमहिम्न स्तोत्र, शिव अष्टोहत्तर पाठ व शिव सहस्त्रनाम ह्यांचा समावेश असतो. भोगमध्ये साधारण भोग, विशेष भोग, उत्तमभोग, कीर्तन, श्रावणी, अन्नकूट, सोमवार व संक्रांत असते. या शिवमंदिराच्या बाहेरील प्रदक्षिणेच्या वाटेवर अष्टदिशांना आठ कुंडे लागतात. व ती पवित्र मानली जातात.
केदारनाथ माहात्म्य
१) गरुड पुराणांत केदार तीर्थ हे सर्व पापांचा नाश करणारे पवित्र तीर्थ आहे.
२) सौर पुराणांत म्हटले आहे की, केदारक्षेत्र हे भगवान शंकराचे महातीर्थ आहे. जो मनुष्य येथे स्नान करुन शंकराचे दर्शन घेतो, तो गणांचा राजा होतो.
३) पद्म पुराणांत कुंभ राशीतील सूर्याचे ब्रह्मदेवांत परिवर्तन होते. अशा शुभमुहूर्तावर केदारनाथाचे दर्शन मोक्षदायी ठरते.
४) लिंग पुराण म्हणते, जो मनुष्य संन्यास ग्रहण करुन केदारनाथ येथे निवास करतो. तो शिवरुप होऊन जातो. असे हे केदारनाथ माहात्म्य आहे.
भगवान शंकराचे महातीर्थ केदारनाथ – मराठी निबंध
Contents
प्रस्तावना:
केदारनाथ हे भारतातील एक अत्यंत पवित्र आणि प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. हे उत्तराखंड राज्यातील गढवाल हिमालय मध्ये स्थित आहे. केदारनाथ मंदिर भगवान शंकर (शिव) यांना समर्पित आहे आणि त्याला हिंदू धर्मातील १२ ज्योतिर्लिंगांमध्ये एक महत्त्वपूर्ण स्थान आहे. केदारनाथ हे केवळ एक धार्मिक स्थल नाही, तर एक ऐतिहासिक, आध्यात्मिक आणि भौगोलिक दृष्टिकोनातून देखील अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
प्राचीन कालापासून केदारनाथ हे हिंदू धर्माच्या अनुयायांसाठी एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र म्हणून ओळखले जाते. भक्तगण येथे भगवान शिवाच्या उपास्य आणि पूजेच्या माध्यमातून शांती आणि मोक्ष मिळवण्यासाठी येतात. केदारनाथच्या दर्शनाने मनुष्याला आध्यात्मिक उन्नती, पापांचे प्रक्षालन आणि जीवनातील कष्टांपासून मुक्ती मिळवण्याची संधी मिळते.
इतिहास आणि पौराणिक महत्त्व:
केदारनाथ मंदिराचे महत्त्व आणि प्रतिष्ठा पौराणिक कथा आणि इतिहासातून येते. केदारनाथ मंदिराची पौराणिक कथा महाभारत आणि पुराणांमध्ये समाविष्ट आहे. कथेनुसार, पांडवांचा राजा युधिष्ठिर भगवान शंकराची प्रार्थना करण्यासाठी केदारनाथ आले होते. पांडवांच्या पापांच्या क्षमा आणि उद्धारणासाठी, भगवान शंकराने त्यांना केदारनाथ येथे दर्शन दिले. यामुळे केदारनाथचे महत्त्व हजारो वर्षांपासून कायम राहिले आहे.
भगवान शंकराचे पवित्र स्थल:
केदारनाथ मंदिराचे स्थान हिमालयाच्या दुर्गम आणि सुंदर पर्वतीय भागात आहे. ते केदार पर्वताच्या पायथ्याशी स्थित आहे, जे समुद्रसपाटीपासून ३५४८ मीटर उंच आहे. या मंदिराच्या शिखरावर असलेल्या भगवान शंकराच्या शिवलिंगाचे पूजा अत्यंत पवित्र मानली जाते.
मंदिराच्या मुख्य भागात एक मोठे शिवलिंग असते, जे अत्यंत प्रतिष्ठित आणि अद्भुत आहे. लोक इथे प्रत्यक्ष शिवलिंगाची पूजा करून आपल्या कष्टांची क्षमा मागतात आणि ईश्वराच्या आशीर्वादाची प्रार्थना करतात.
केदारनाथ मंदिराचे वास्तुकला:
केदारनाथ मंदिराची वास्तुकला प्राचीन भारतीय शैलीमध्ये तयार करण्यात आली आहे. मंदिराच्या भिंती आणि शिखरावर उत्तम पाषाणशिल्प आणि कलाकुसर दिसून येते. मंदिराच्या संकुलात एक मोठा प्रांगण आहे, जिथे भक्तगण एकत्र येऊन पूजा अर्चा करू शकतात.
या मंदिराच्या रचनाकारांनी त्याचे डोंगरांमध्ये सुरक्षित ठेवले आहे, जेणेकरून ते भूकंप आणि नैसर्गिक आपत्तींपासून बचाव होईल.
प्राकृतिक सौंदर्य:
केदारनाथ तीर्थक्षेत्र गढवाल हिमालयात स्थित असून, त्याच्या आसपासचा प्रदेश अत्यंत आकर्षक आणि नयनरम्य आहे. येथे असलेली हिमाच्छादित शिखरे, पवित्र नदया, आणि दृश्यमान पर्वत पाहून भक्तांना शांती आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा अनुभव मिळतो.
केदारनाथचा परिसर हिमालयाच्या गहिर्या जंगलात आहे, जिथे प्राचीन वनीकरण, विविध प्रकारचे पशू आणि पक्षी देखील आहेत. हे निसर्ग प्रेमींसाठी एक आदर्श पर्यटन स्थळ आहे.
काळजीपूर्वक यात्रा:
केदारनाथला जाण्यासाठी चांगल्या तयारीची आवश्यकता आहे. येथपर्यंत पोहोचण्यासाठी भक्तांना गुप्तकाशी पासून केदारनाथ पर्यंत पंढरपूर सृष्टी मार्ग वापरावा लागतो. पर्यायी मार्ग म्हणून घोडा, पाकीट रस्ता, आणि वॉकिंग ट्रेल उपलब्ध आहेत. तथापि, या क्षेत्राचे वातावरण अत्यंत थंड आणि धोकादायक असू शकते, त्यामुळे पर्यटकोंना योग्य तयारी करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष:
केदारनाथ हे भगवान शंकराचे एक अत्यंत पवित्र तीर्थक्षेत्र आहे, जे एकाच वेळेस धार्मिक, ऐतिहासिक, आणि प्राकृतिक दृष्टिकोनातून महत्त्वाचे आहे. येथील मंदीर आणि शिवलिंग भक्तांच्या आध्यात्मिक उन्नतीचा मार्गदर्शक ठरतात. येथे येणारे भक्त, भगवान शंकराच्या आशीर्वादाने पापमुक्त होतात आणि त्यांच्या जीवनाला शांती प्राप्त करतात.
सर्वप्रथम, केदारनाथची यात्रा केल्याने व्यक्तीला अंतर्मुख होण्याची संधी मिळते, तसेच ते आध्यात्मिक साधनेसाठी एक प्रगल्भ अनुभव ठरतो.
केदारनाथ व्रत किंवा यात्रा संदर्भातील अधिक माहिती हवी असल्यास, कृपया विचारू शकता!