पुरीचे जगन्नाथ मंदिर
कलियुगातील पावनकरी धाम म्हणजे ‘पुरी’ असे मानले जाते. ओडिसात विष्णूच्या चार आयुधांची क्षेत्रे आहेत. त्यापैकी हे शंखक्षेत्र होय. याचा आकारही शंखासारखाच आहे. आद्य शंकराचार्याने स्थापलेल्या चार धर्मपीठांपैकी एक पीठ जगन्नाथ पुरी आहे. या पीठाला गोवर्धन मठ म्हणतात. भुवनेश्वरापासून ३२ कि.मी. वर समुद्रकिनारी वसलेले हे प्राचीन तीर्थक्षेत्र पुरी जिल्ह्यातील दक्षिणेच्या टोकाला आहे.
शाक्त पंथाचे लोक त्याला उड्डीयन पीठ’ म्हणतात. जगन्नाथ ही देवता इश्वाकू कुलदैवत होते. जगन्नाथ (पुरी) येथे चैतन्य महाप्रभू आल्यावर येथील वैष्णव संप्रदायाची महती वाढत गेली. पुरी येथील जगन्नाथ मंदिर हे ओडिसातील श्रेष्ठ दर्जाचे मंदिर होय. ओरिसातील कोणार्क हे सूर्यक्षेत्र, भुवनेश्वर हरक्षेत्र तर परी हे हरिक्षेत्र किंवा विष्णूक्षेत्र किंवा पुरूषोत्तम क्षेत्र म्हणून प्रसिद्ध आहे.
भुवनेश्वरचे लिंगराज मंदिर, कोणार्कचे सूर्यमंदिर व पुरीचे जगन्नाथ मदिर ओरिसाचे धार्मिक वैभव होय. हे मंदिर ओडिसा राज्यातील सर्व मंदिरात उंच मंदिर आहे. जगन्नाथपुरी हे भारतातील प्रख्यात चार धामांपैकी एक धाम असून जगन्नाथाचे मंदिर भारतात अत्यंत पवित्र मानले जाते. हे मंदिर विशाल असून दोन कोटाच्या आत आहे. चार दिशांना चार महाद्वारे आहेत.
पूर्वेच्या सिंहद्वारावर कोणार्क येथून आणून स्थापित केलेला उंच अरुणस्तंभ आहे., या मंदिरात जगन्नाथ (कृष्ण) बलराम व सुभद्रा यांच्या ओबडधोबड मूर्ती आहेत. या तिन्ही मूर्तीना फक्त डोळे, नाक, तोंड हे अवयव आहेत. या मूर्तीपैकी बलराम पांढऱ्या रंगाचा, सुभद्रा पिवळ्या रंगाची आणि जगन्नाथ काळ्या रंगाचा आहे. या मूर्ती रत्नाच्या सिंहासनावर सुप्रतिष्ठित केल्या आहेत.
जगन्नाथ विषयी एक वेगळी आख्यायिका आहे ती अशी आहे. युद्धानंतर जेव्हा श्रीकृष्णाने देहत्याग केला, तेव्हा त्याचा नाभिप्रदेश चितेत जळेना म्हणून तो भाग समुद्रात सोडण्यात आला. तो भाग वाहात वाहात इंद्रद्युम्न राजा तप करीत होता, त्या नीलाचल जवळील किनाऱ्याला लागला. राजाला स्वप्नदृष्टांत झाला व देवाने आदेश दिला की.
‘माझ्या देहाचा हा अवशेष लाकडी मूर्तीत बसवून त्या मूर्तीची स्थापना करुन उपासना कर.’ राजाने स्वप्नदृष्टांताप्रमाणे मूर्ती घडवून तिची स्थापना केली. तीच ही जगन्नाथ मूर्ती होय. ‘सगुण निर्गुण दोन्ही विलक्षण’ कारण नेहमीप्रमाणे येथे पाषाणाचा सुबक, भावपूर्ण व मनोहारी मूर्ती नसून येथील बलराम, सुभद्रा व श्रीकृष्ण यांच्या मूर्ती काष्ठाच्या असून त्यांचे हात भुंडे आहेत.
तरीसुद्धा भाविक श्रद्धेने दर्शनाला व रथयात्रेचा सोहळा पाहाण्यासाठी येतात. या देवांच्या काष्टमूर्ती सुमारे वीस वर्षातून येणाऱ्या अधिक आषाढात नवीन बनतात. त्याला नवकलेवर महोत्सव म्हणतात. जुन्या मूर्तीचे विसर्जन मंदिराच्या आवारात असलेल्या ‘कैवल्य वैकुंठात’ करतात. वायू पुराणानुसार पुरी हे पितृतीर्थ असून तेथे श्राद्ध केले जाते. नारद पुराणात जगन्नाथाचे दर्शन ज्येष्ठ शुद्ध द्वादशीला करावे असे म्हटले आहे. ब्रह्मपुराणाने या तीर्थक्षेत्राला सर्वोत्तम म्हटले आहे. भारतातील चारधाम तीर्थक्षेत्रे एकात्मतेची प्रतिके आहेत.
पुरीचे जगन्नाथ मंदिर
प्रस्तावना:
भारतामध्ये असलेल्या प्राचीन आणि धार्मिक महत्त्वाच्या मंदिरांमध्ये पुरीचा जगन्नाथ मंदिर एक अत्यंत महत्त्वाचे स्थान घेत आहे. हे मंदिर ओडिशा राज्यातील पुरी शहरात स्थित आहे आणि येथील भगवान श्री जगन्नाथ यांना समर्पित आहे. जगन्नाथ मंदिर हिंदू धर्मातील चार प्रमुख तीर्थस्थानांपैकी एक आहे, ज्याला चार धाम मध्ये समावेश आहे.
भगवान श्री जगन्नाथ:
भगवान श्री जगन्नाथ हे श्री कृष्णाच्या रूपात पूजले जातात, आणि त्यांची पूजा हिंदू धर्मातील प्रमुख धार्मिक अनुष्ठानांमध्ये केली जाते. “जगन्नाथ” म्हणजे “जगाचा स्वामी” किंवा “जगताचा अधिपती”. जगन्नाथ मंदिरात भगवान श्री जगन्नाथ, बहन श्री सुभद्रा, आणि श्री बलराम यांच्या मूर्तींची पूजा केली जाते. या तीन मूर्तींना अत्यंत आदराने आणि श्रद्धेने पूजले जाते.
मंदिराची रचना आणि वास्तुशिल्प:
पुरीचे जगन्नाथ मंदिर हे अत्यंत मोठे आणि भव्य आहे. या मंदिराची वास्तुशिल्प शैली ओडिशाच्या परंपरेनुसार आहे आणि त्यात कला, शिल्पकला आणि धार्मिक अर्थ यांचा संगम आहे. मंदिराच्या मुख्य मंदिरात श्री जगन्नाथाची मूर्ती ठेवली आहे, जिचे विशेषतः नेत्र (डोळे) आणि आकार खूप अनोखे आणि आकर्षक आहेत. या मूर्तिंचा आकार आणि रचनाही अत्यंत विशेष आहे, जिथे मूर्तीचे डोळे गोलाकार असतात आणि शरीराचे स्वरूप साधारणपणे अभिमुख असते.
रथयात्रा:
पुरीच्या जगन्नाथ मंदिराशी संबंधित असलेली रथयात्रा भारतातील सर्वात प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय धार्मिक उत्सवांपैकी एक आहे. या उत्सवात, भगवान श्री जगन्नाथ, श्री बलराम आणि श्री सुभद्रांची मूर्त्या मंदिरातून बाहेर काढून विशाल रथांवर ठेवली जातात आणि ती रथयात्रा हर्षोल्लासात सुरू होते. या रथयात्रेमध्ये लाखो भाविक सहभागी होतात, आणि याला संपूर्ण जगभरातून भक्त येऊन मोठ्या श्रद्धेने हजेरी लावतात.
रथयात्रा सुमारे 15-20 दिवस चालते, आणि ह्या काळात पुरी शहर धार्मिक उत्सवांमध्ये न्हालं जातं. रथयात्रा म्हणजे एक अद्भुत अनुभव, जो आपल्या मनाला शांती आणि आनंद देतो. जगन्नाथ मंदिराच्या रथयात्रेची महत्त्वपूर्णता अशा प्रकारे आहे की ती देशभरातील हिंदू धर्माच्या विविधतेला एकत्र आणते.
मंदिराची पवित्रता:
पुरीचे जगन्नाथ मंदिर हे एक अत्यंत पवित्र स्थान आहे. हिंदू धर्मातील अनुयायी येथे पंढरपूर, काशी, रामेश्वरम यांसारख्या प्रमुख तीर्थस्थळांसारखेच भक्कम श्रद्धेने भेट देतात. यामुळेच जगन्नाथ मंदिर आणि त्याच्या पूजा विधींना महान धार्मिक महत्त्व आहे.
निष्कर्ष:
पुरीचे जगन्नाथ मंदिर हिंदू धर्माच्या श्रद्धेचे आणि भक्तीचे प्रतीक आहे. येथे असलेली भव्यता, धार्मिकता आणि इतिहास हा सर्व पर्यटकांना आकर्षित करतो. विशेषतः रथयात्रा हा एक अविस्मरणीय अनुभव असतो, ज्यामध्ये लाखो भक्त एकत्र येऊन आपल्या श्रद्धेचे प्रदर्शन करतात. जगन्नाथ मंदिर हे एक अत्यंत पवित्र आणि श्रद्धास्थान म्हणून ओळखले जात आहे.