द्राविड शिल्प पद्धतीने बांधलेले रामेश्वर मंदिर

उत्तम आदरातिथ्य ही द्राविड संस्कृतीची परंपरा आहे. हे राज्य मंदिरांचे मानले जाते. ‘नाडू’ देश म्हणजे दाश. तामिळ भाषा बोलणाऱ्यांचा प्रदेश म्हणून तामिळनाडू.’ येथे अगणित तीर्थक्षेत्रे आहेत. येथील देवालय भव्य दिव्य असून देवळांना उंच उंच गोपुरे असतात. येथील देवळांतील देवाचे दर्शन दुरुनच घ्यावे लागते. भारतातील अत्यंत महत्त्वाचे व चार धामांपैकी एक पवित्र तीर्थक्षेत्र मानले जाते.

तसेच बारा ज्योर्तिलिंगापैकी एक ज्योर्तिलिंग येथे आहे. हे बेट असून याचा आकार शंखासारखा असून येथे रामाची पदचिन्हे असल्यामुळे हे बेट पवित्र मानले जाते. रामेश्वर म्हणजे रामाने स्थापलेले शिवलिंग होय. त्याची कथा.. रावणाला ठार केल्यानंतर जेव्हा राम, सीता आणि लक्ष्मण जेव्हा रामेश्वर गावी परत आले, त्यावेळी गंधमाधवन डोंगरावर राहाणारे जे ज्ञानी तपस्वी होते त्यांनी रामाला सांगितले की, ‘हे राम, तुम्ही रावणाला म्हणजेच एका ब्राह्मणाला मारले आणि ब्रह्महत्त्या या महापातकाचे धनी झालात.

या पापाच्या मुक्तीसाठी तुम्ही इथे शिवलिंग स्थापित करुन त्याची पूजा करा म्हणजे पापांतून मुक्त व्हाल.’ तेव्हा रामाने शुभमुहूर्त पाहून शिवलिंग स्थापित करण्याची तयारी दाखवली. रामाने एक दिव्य लिंग आणण्यासाठी हनुमंताला कैलासावर पाठवले. कैलासावर भगवान शंकराचे दर्शन उशिरा झाले. त्यानंतर शंकरांनी हनुमंताला आपले दिव्य लिंग दिले.

पण बराच उशीर झाल्यामुळे मारुतीला मुहूर्ताची वेळ साधता आली नाही. त्यावेळी सीतेने एक वालुकामय लिंग बनवून दिले. ऋषींच्या आदेशानुसार रामाने त्याचीच स्थापना केली. तेच हे रामेश्वरलिंग होय. हनुमंत परत आल्यावर त्याला रामाने लिंग स्थापन केलेले दिसले. तेव्हा हनुमंत दुःखी झाला. मग रामाने त्याला स्थापित केलेल्या लिंगाच्या जवळच त्याने आणलेल्या लिंगाची स्थापना करायला सांगितली. हनुमंताने स्थापलेल्या लिंगाचे दर्शन घेतल्यावाचून यात्रिकांना रामेश्वर दर्शनाचे फल मिळणार नाही असं म्हणून हनुमंताचा राग कमी केला.

या लिंगाला काशी-विश्वनाथ’ किंवा ‘हनुमदीश्वर’ असे नाव आहे. रामायण काळापासून हे मंदिर एका तपस्वीच्या सानिध्यात होते. त्यानंतर १२ व्या शतकांत राजा विक्रमबाहू याने ह्या मंदिराच्या मुख्य गर्भगृहाची निर्मिती केली. मंदिराच्या दक्षिणेचा भाग रामनाथपूरचा राजा तिरुमल्लै सेतुपतीने बनविला आणि विश्व प्रसिद्ध बाहेरचा भाग १८ व्या शतकात राजा मुत्तुरामलिंगम सेतुपतीने बांधला.

अशा प्रकारे आजच्या भव्य, दिव्य मंदिराच्या उभारणीला शतकानुशतके लागली. रामाचा नाथ म्हणजे ईश्वर तथा परमेश्वर म्हणून ‘रामेश्वर’ असे नांव प्रचलित झाले. हे महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र आहे. हे शिवमंदिर असून ते रामनाथ स्वामी या नावानेही ओळखले जाते. मंदिर द्रविड शिल्प पद्धतीचे बांधलेले आहे. १५ एकरावर या मंदिराचा परिसर पसरलेला आहे. मंदिराचे आवार भिंतींनी बंदिस्त असून आवाराची पूर्व-पश्चिम लांबी ८२५ फूट आणि दक्षिणोत्तर रुंदी ६५७ फूट आहे. चारही बाजूला गोपुरे आहेत. गोपुरावर मूर्ती कोरलेल्या आहेत.

प्रत्येक दालनाची लांबी ४०० फूट असून, रुंदी १७ ते २१ फूट आहे. भिंतींना लागून मूर्तीच्या पंक्ती बसवलेल्या आहेत. मंदिराच्या प्रवेशद्वाराजवळ सेतुपती मंडप आहे. मंदिराच्या तिसऱ्या दालनात रामेश्वर लिंग आहे. त्याच्या समोर नंदी आहे. हे जगातील अद्वितीय मंदिर आहे. छतावर रंगीत नक्षीकाम असून प्रदक्षिणा मार्गाची लांबी १३३३ मीटर आहे.

मंदिर पहाटे चार ते दुपारी एक आणि दुपारी तीन ते रात्री नऊ वाजेपर्यंत दर्शनाला उघडे असते. येथे कोणालाही शिवलिंगाची पूजा करता येत नाही. या मंदिराची चक्रव्यूहाप्रमाणे रचना मोठी विलक्षण आहे. भारत हा तीर्थाचा प्रदेश असून आपल्या येथे तीर्थ आणि मंदिराला फार महत्त्व आहे. म्हणून रामेश्वर मध्ये एकूण ५३ तीर्थ आहेत. २२ तीर्थेमंदिराच्या आतील बाजूला तर ३१ तीर्थ मंदिराच्या बाहेर आहेत.

या मंदिरात अनेक उत्सव होतात. प्रत्येक शुक्रवारी रात्री पार्वतीच्या पालखीची मिरवणूक निघते. महाशिवरात्र उत्सव मोठा होतो. ज्येष्ठात रामलिंग प्रतिष्ठा होते. आषाढांत भरणी नक्षत्रावर पण उत्सव होत असतो. मोठी यात्रासुद्धा भरते. रामनाथ स्वामी मंदिरात सीतेने जे वालुकामय लिंग तयार केले त्याची पूजा येथे होते. विश्वनाथ मंदिरात मारुतीने आणलेल्या लिंगाची प्रथम पूजा होते.

अग्नितीर्थ, आदि जगन्नाथ मंदिर. एकांत राममंदिर, कोदीतीर्थ कोदण्डराम मंदिर, जरातीर्थ, बिभीषण तीर्थ, भैरव तीर्थ रामझरोका, लक्ष्मण तीर्थ इत्यादी पवित्र स्थळे आहेत. रामेश्वराचे एक सुंदर स्फटिकलिंग आहे. त्याचे दर्शन प्रात:काळी ४.३० ते ५ या वेळात करावयाचे असते. काशीमध्ये गंगेत स्नान करुन लोक स्वतःला पवित्र करुन घेतात. त्याप्रमाणे रामेश्वरमध्ये सेतु स्नान केल्याने होते.

द्राविड शिल्प पद्धतीने बांधलेले रामेश्वर मंदिर

रामेश्वर मंदिर हे भारतातील एक अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक मंदिर आहे. हे मंदिर तमिळनाडू राज्यातील रामेश्वरम् नावाच्या एका प्रसिद्ध ठिकाणी स्थित आहे. रामेश्वर मंदिर, प्राचीन हिंदू धर्माच्या विविध शास्त्रांमध्ये अत्यंत महत्त्वाचे स्थान राखते आणि याला रामेश्वरम् मंदिर असेही संबोधले जाते.

द्राविड शिल्प पद्धत:

द्राविड शिल्प पद्धती ही एक विशेष शिल्पशास्त्र पद्धत आहे, जी मुख्यतः द्राविडी वंशाच्या किल्ल्यांमध्ये आणि मंदिरांच्या बांधकामांमध्ये वापरली जाते. दक्षिण भारतातील मंदिरांची रचना आणि बांधकाम मुख्यतः या पद्धतीने केले जाते. द्राविड शिल्प पद्धतीच्या खासियतमध्ये सुंदर, आकर्षक आणि अत्यंत भव्य गोपुरे (विवाह किंवा प्रवेश द्वार), हॉल्स, आणि वेदिका असतात.

रामेश्वर मंदिर हे द्राविड शिल्प पद्धतीचे उत्तम उदाहरण आहे. या मंदिराच्या रचनेत असलेल्या विशेष गोष्टी खालीलप्रमाणे आहेत:

1. गोपुरे (मुख्य द्वार):

• द्राविड शिल्प पद्धतीमध्ये मंदिराच्या प्रवेशद्वारावर उच्च आणि भव्य गोपुरे असतात, जे विविध देवी-देवता, प्राणी, आणि पौराणिक चित्रे दर्शवतात.

• रामेश्वर मंदिरात अनेक गोपुरांचा समावेश आहे, ज्यामुळे ते मंदिर भव्य आणि आकर्षक दिसते. विशेषत: रामेश्वरम् मंदिराचे मुख्य गोपुरे अत्यंत सुंदर आहेत.

2. पिल्लर्स आणि वास्तुकला:

• द्राविड शिल्प पद्धतीमध्ये पिल्लर (खांब) आणि त्यावर नक्षीकामे, शिल्पकाम अत्यंत समर्पकपणे केले जातात. रामेश्वर मंदिरात असलेली अत्यंत सुंदर आणि जटिल नक्षीकामे पिल्लरवर केलेली आहेत, जी पौराणिक कथांवर आधारित आहेत.

• मंदिराच्या गाभ्यात प्रवेश करताना, मंदिराच्या प्रत्येक खांबावर देवी-देवते, राजे आणि इतर पौराणिक दृष्ये नक्षीकामाने दर्शवली जातात.

3. विशाल प्रांगण (Maha Mandap):

• रामेश्वर मंदिरात एक विशाल महामंदप आहे, ज्यात असंख्य पिल्लर्स आहेत. पिल्लर्सवर सुंदर नक्षीकाम केले गेले आहे.

• या महामंदपाचे छत देखील अत्यंत आकर्षक आहे, ज्यामध्ये कर्नाटकीय आणि द्राविड शैलीतील वैशिष्ट्यपूर्ण चिन्हे आहेत.

4. प्रमुख देवता (रामेश्वर भगवान):

• रामेश्वर मंदिर हे भगवान श्रीराम यांच्यासाठी समर्पित आहे. मंदिराच्या पवित्र गर्भगृहात रामेश्वर शिवलिंग आहे, ज्याला भक्त पूजा करतात.

• मंदिरात श्रीराम, देवी सीता, आणि लंकेश रावणासमवेत विविध पौराणिक कथांची शिल्पे देखील असतात.

5. पारंपरिक द्राविड रचनाः

• रामेश्वर मंदिराची इमारत आणि पद्धत द्राविड वास्तुकलेच्या पारंपरिक रचनांनुसार बनवली गेली आहे, ज्या विविध भव्य गोपुरांचा, नक्षीकामांचा आणि पवित्र कक्षांचा समावेश करतात.

6. रामेश्वरम् मंदिराची भव्यता:

• रामेश्वरम् मंदिराची स्थापत्य कला एका द्राविड कलेच्या सर्वोत्तम उदाहरणांपैकी एक आहे. मंदिराचे वास्तुशिल्प दक्षिण भारतातील स्थापत्यशास्त्राच्या उत्कृष्टतेचे प्रतीक आहे.

• या मंदिरात असलेल्या महा मंडप, कोणारा मंडप, आणि गर्भगृह या इमारतींची रचना द्राविड शैलीतील समृद्ध नकाशांनुसार केली गेली आहे.

निष्कर्ष:

रामेश्वर मंदिर हे द्राविड शिल्प पद्धतीने बांधलेले एक अप्रतिम मंदिर आहे. याच्या स्थापत्यशास्त्रातील समृद्धता, भव्यता आणि नक्षीकाम यामुळे हे मंदिर केवळ धार्मिक दृष्ट्या महत्वाचे नाही, तर स्थापत्य आणि शिल्प कला असलेल्या एक अद्वितीय ठिकाण आहे. दक्षिण भारतातील स्थापत्यकलेचा एक प्रमुख भाग म्हणून रामेश्वरम् मंदिराचा समावेश केला जातो आणि यामुळे हे मंदिर इतिहासात आपले स्थान कायम राखते.