सोन्याचे सुवर्णमंदिर
शिखांचे पवित्र स्थान म्हणून अमृतसरकडे पाहिले जाते. बियास नदीच्या काठी हे शहर वसले आहे. शिखांची चार तख्ते आहेत. त्यापैकी अमृतसरचे तख्त हे ‘श्री अकाल तख्त साहिब’ या नावाने ओळखले जाते. शिखांचे चौथे गुरु रामदास यांनी शिखांसाठी सुंदर मंदिर बांधावे म्हणून प्रथम एक तलाव खोदायला घेतले. त्या तलावाला नांव ठेवले ‘अमृतसरोवर.’ या नावामागे एक आख्यायिका आहे.
प्रभू रामचंद्राने अश्वमेघ करावयाचे ठरवून दिग्विजय घोडा सोडला आणि तो घोडा लव-कुश यांनी पकडला. त्याच्या मुक्ततेसाठी राम-लक्ष्मण व भरत-शत्रुघ्न यांनी लव-कुशांशी युद्ध केले. पण लव-कुशांनी चौघांना मूर्च्छित पाडले. त्यांना शुद्धीवर आणण्यासाठी लव-कुशांनी स्वर्गातून अमृत आणले व त्यांच्यावर शिंपडले. उरलेले अमृत जमिनीत पुरले. त्याच ठिकाणी गुरु रामदास याने तलाव खोदला आणि वसाहत सुरु केली.
या स्थानाला रामदासपूर’ नांव पडले. या तलावाचे पाणी अमृतासारखे असल्यामुळे रामदासपरचे पढेअमतसर’ झाले. संगमरवराचे घाट असलेले हे सरोवर ४७५ फूट लांब-रुंद आहे. शिखांचा पाचवा गुरु अर्जुनदेव याने हे मंदिर निर्माण केले. सुवर्णमंदिर हे सोन्याच मंदिर आहे. मंदिराची छते व भिंती सोन्याचा मुलामा दिलेल्या पत्र्यांच्या आहेत. महाराजा रणजितसिंहाने या मंदिराची खरी शोभा वाढवली.
रोज सकाळी अकालबुंग येथून पवित्र ग्रंथ ‘ग्रंथसाहिब’ आणून तो सुवर्णमंदिरातील एका छत्रीखाली ठेवतात. तो दिवसभर तिथेच असतो. देवस्थानाचे गायक त्याच्यापुढे बसून रागदारीत गीते गातात. ग्रंथी नावाचा अधिकारी ग्रंथ साहिबावर चवरी वारीत असतो. समोर वस्त्र पसरलेले असते. त्यावर भाविक लोक पैसे ठेवतात. रात्र पडल्यानंतर ग्रंथसाहिब परत मूळजागी नेतात.
येथे एकूण तेरा गुरुद्वारे असून सुवर्ण-मंदिर मुख्य आहे. शिखांच्या गुरुद्वारात उघड्या डोक्याने कोणालाही जाता येत नाही. या मंदिराचे प्रवेशद्वार उत्तरेकडे असून प्रवेशद्वारावर शिख योद्धे व क्रांतिकारकांची चित्रे लावलेली आहेत. अमृत सरोवराच्या पूर्वेला ६८ पवित्र स्थळे असून मंदिराला चार प्रवेशद्वार आहेत. प्रदक्षिणा मार्गात एक जुबीवृक्ष’ असून मंदिराचा पहिला पुजारी बाबा गुजहाजी याने ४५० वर्षांपूर्वी या वृक्षाखाली बसून मंदिराच्या बांधकामाची देखरेख केली असं मानतात.
या झाडावर भाविकांची श्रद्धा असून बायका पुत्रप्राप्तीसाठी या झाडाला वस्त्र बांधतात. सुवर्ण मंदिराच्या तळमजल्यावर ‘ग्रंथसाहिब’ वस्त्राने आच्छादित असून तो खास केलेल्या सिंहासनावर ठेवतात. पहिल्या मजल्यावर अखंड पाठ चालू असतो. वरच्या मजल्यावर शिख महाल असून गुरु येथे बसत असत. येथील गुरु का लंगर’ येथील मोठ्या भोजनगृहात सर्वांना भोजन मिळते. येथे तीन रात्री रहाण्याची सोय आहे.
शिख संप्रदायात चार अकाल, तख्ते प्रसिद्ध आहेत. १) अमृतसर २) आनंदपूर ३) पटना ४) नांदेड हे मंदिर सर्वांसाठी खुले आहे. येथील शिस्त, स्वच्छता वाखाणण्यासारखी आहे. भक्त निरनिराळ्या मार्गाने यात्रेकरुंची सेवा करीत असतात. इ. स. १७६२ मध्ये अहमदशाह अब्दाली याने उद्ध्वस्त केलेले हे सुवर्णमंदिर दल खालसाच्या भाई देसराजने पुन्हा उभारले. अमृतसर हे चंदिगडपासून २३५ कि.मी. तर वाघा सीमेपासून २९ कि.मी. वर आहे.
सोन्याचे सुवर्णमंदिर (Golden Temple)
प्रस्तावना: सोन्याचे सुवर्णमंदिर, ज्याला स्वर्ण मंदिर (Golden Temple) असे देखील ओळखले जाते, हे भारतातील अमृतसर शहरात स्थित असलेले एक अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक गुरुद्वारा आहे. हे गुरुद्वारा सिख धर्माच्या अनुयायांसाठी सर्वात पवित्र ठिकाण आहे. येथे गुरु ग्रंथ साहिब (सिख धर्माचे पवित्र ग्रंथ) ची पूजा केली जाते आणि तेथील वातावरण अत्यंत शांत आणि दिव्य आहे. स्वर्ण मंदिराच्या अप्रतिम सौंदर्यामुळे आणि धार्मिक महत्त्वामुळे ते पर्यटकांचे आकर्षण आहे.
सोन्याचे सुवर्णमंदिर: ऐतिहासिक पार्श्वभूमी: स्वर्ण मंदिराचा इतिहास शतकांपूर्वीचा आहे. त्याची स्थापना गुरु अर्जुन देव यांनी 1581 मध्ये केली होती. गुरु अर्जुन देव हे सिख धर्माचे पाचवे गुरु होते आणि त्यांनीच गुरु ग्रंथ साहिब ची संकलन व छपाई केली. गुरुद्वाराची इमारत 1604 मध्ये पूर्ण झाली आणि त्यानंतर ती सिख समाजाचे धार्मिक केंद्र बनले.
स्वर्ण मंदिराची वास्तुकला आणि रचना बहुत लोकप्रिय आहे. महाराजा रणजीत सिंग यांनी 19 व्या शतकात त्याच्या शिखरावर सोन्याची परतणारे पाणी सोडले होते, ज्यामुळे त्या मंदिराला “सोन्याचे सुवर्णमंदिर” असे नाव प्राप्त झाले.
स्वर्ण मंदिराची वास्तुकला: स्वर्ण मंदिराची वास्तुकला अत्यंत आकर्षक आहे. त्याचे मुख्य भाग म्हणजे:
-
स्वर्ण मंडप: मंदिराच्या मुख्य इमारतीच्या शिखरावर सोने चढवले गेले आहे, ज्यामुळे त्याला “स्वर्ण मंदिर” असे नाव पडले. यामध्ये पंढरपूर मठाचा, मुस्लिम कारीगरीचा व हिंदू मंदिर स्थापत्यकलेचा सुंदर मिलाफ आहे.
-
अमृत सरोवर: मंदिराच्या आजुबाजूला अमृत सरोवर नावाचे एक पवित्र सरोवर आहे. या सरोवरात स्नान केल्याने भक्तांना शुद्धता प्राप्त होईल, असा विश्वास आहे.
-
संगीत मंडप: मंदिराच्या परिसरात एक संगीत मंडप आहे, जिथे गुरुबानी आणि धार्मिक गीत गाण्याचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात.
-
बिरतेश्वर: मंदिराच्या गोलाकार रचनेचा उपयोग भक्तांना शांततेचा अनुभव देण्यासाठी केला जातो, ज्यामुळे तिथे येणाऱ्या प्रत्येक भक्ताला दिव्यतेचा अनुभव होतो.
स्वर्ण मंदिराचे धार्मिक महत्त्व: स्वर्ण मंदिर, सिख धर्मातील गुरु नानक देवजी यांच्या उपदेशांचा पालन करणारे एक प्रमुख केंद्र आहे. यावर तिथे गुरु ग्रंथ साहिब ठेवला जातो, जो सिख धर्माचा पवित्र ग्रंथ आहे. दररोज सकाळी व संध्याकाळी मंत्रोच्चार व भजन असतात, जे भक्तांना आध्यात्मिक शांतता प्रदान करतात.
स्वर्ण मंदिराला “हर्मंदिर साहिब” असे देखील म्हटले जाते, जे “देवीचा घर” असा अर्थ देतो. हे मंदिर सर्व धर्म आणि पंथांच्या लोकांसाठी खुले आहे. इथे दररोज लाखो लोक जाऊन पूजा करतात आणि गुरबाणी ऐकतात.
स्वर्ण मंदिरातील प्रमुख उत्सव:
-
बैसाखी: स्वर्ण मंदिरात बैसाखीच्या दिवशी मोठे उत्सव साजरे केले जातात. हा सिख नववर्षाच्या प्रारंभाचा उत्सव आहे आणि सिख समुदायासाठी महत्त्वपूर्ण असतो.
-
गुरु नानक जयंती: सिख धर्माच्या संस्थापक, गुरु नानक देवजी यांच्या जयंतीचे उत्सवही येथे मोठ्या उत्साहाने साजरे केले जातात. या दिवशी स्वर्ण मंदिरात भव्य पूजा आणि कीर्तन आयोजित केले जाते.
-
गुरु अर्जुन देव शहीदी दिवस: गुरु अर्जुन देवजींच्या बलिदानाच्या दिवशी, विशेष पूजा आणि अनुष्ठान आयोजित केले जातात.
स्वर्ण मंदिराची समाजसेवा: स्वर्ण मंदिर हे एक अत्यंत समर्पित धार्मिक केंद्र असले तरी त्याची समाजसेवा देखील उल्लेखनीय आहे. “लंगर” (खाद्यसेवा) म्हणून ओळखले जाणारे स्वर्ण मंदिरात भोजन वितरण केले जाते. इथे दररोज लाखो लोकांना मोफत भोजन दिले जाते, ज्यामुळे गरीब, गरजू आणि सर्व पंथ व जातींच्या लोकांना एकत्र बसून भोजन करणाची संधी मिळते. हे एक अत्यंत उदाहरण आहे, जे सिख धर्माच्या सेवा भावनेला दर्शवते.
निष्कर्ष: स्वर्ण मंदिर हा एक अत्यंत महत्त्वपूर्ण आणि पवित्र धार्मिक केंद्र आहे. त्याची वास्तुकला, धार्मिक महत्त्व, आणि सेवा भावना यामुळे ते एक प्रतीक ठरले आहे. हे केवळ सिख धर्माचं केंद्र नाही, तर सर्व धर्मांच्या लोकांसाठी एक प्रेरणास्त्रोत आहे. स्वर्ण मंदिरामध्ये प्रवेश करणे म्हणजे शांततेचा आणि आध्यात्मिक दिव्यता अनुभवणे. यामुळे ते भारतातील एक अद्वितीय आणि पवित्र स्थळ बनले आहे.