तीर्थराज प्रयाग
प्रयाग येथे गंगा, यमुना व सरस्वती या तीन नद्यांचा संगम असून त्यातील गंगा, यमुना दृश्य आहेत. पण सरस्वती अदृश्य आहे. या तीन नद्यांच्या संगमाला त्रिवेणी संगम’ म्हणतात. या संगमामुळे याला तीर्थराज’ म्हटले आहे. प्रयाग हे उत्तरेकडील अत्यंत लोकप्रिय असे तीर्थक्षेत्र असून या प्रयागचे रुढ नांव ‘अलाहाबाद’ असेही आहे. हे स्थान वाराणसी पासून १३५ कि. मी. वर असून मुंबई वाराणसी हे अंतर १३६० कि. मी. आहे. ज्याप्रमाणे ग्रहात सूर्य, ताऱ्यांमध्ये चंद्रमा तसेच तीर्थांमध्ये प्रयागराज सर्वोत्तम आहे.
प्रयागात स्नान करणे तर स्वर्गप्रद आहेच. म्हणून भाविक स्नान करतांना गंगेच्या जसा नामोच्चार करतात, तसाच प्रयागराज, वेणीमाधव’ असाही नामोच्चार करतात. पद्म पुराणात म्हटले आहे की, प्रयागात स्नान केल्याने इच्छापूर्ती होते. महर्षी मार्कंडेय व युधिष्ठिर संवादात प्रयागची महती वर्णिली आहे. त्यात म्हटले आहे की, प्रयागात साठ कोटी दहा सहस्त्र तीर्थ आहेत. प्रयागात देह टाकला तर स्वर्गप्राप्ती मिळते.
येथील तपाने उत्तम लोक प्राप्त होतात. गोदान विशेष पुण्यकर आहे. प्रयागच्या उत्तरेकडील मानसतीर्थ निवास पुण्यदायी असून प्रयागमधील तर्पण पूर्वजांना उत्तम गती देते. महाप्रलय होऊन सर्व जग बुडाले, तरी प्रयाग बुडणार नाही व प्रलयांती श्रीविष्णू इथे वटपत्रावर शयन करतील, असे क्षेत्र माहात्मात सांगितले आहे. प्राचीन काळी येथे ऋषिमुनींनी अनेक यज्ञयाग केले, म्हणून ही पवित्रभूमी यज्ञभूमी म्हणून प्रख्यात झाली.
तेव्हापासून या भूमीला तीर्थराज प्रयाग म्हणून संबोधू लागले. का येथील कुंभमेळ्याची कथा सांगतांना म्हटले आहे की, देव-दानवांनी केलेल्या समुद्र मंथनातून अनेक वस्तू, रत्ने व अमृत बाहेर आले. दानवांना ते मिळू नये म्हणून इंद्रपुत्र जयंत ते घेऊन जात असता देव-दानवात मोठी लढाई झाली. या लढाईत तो कुंभ चार ठिकाणी पडला. त्यातील अमृताचे कण-थेंब हरिद्वार, नाशिक, उज्जैन व प्रयाग येथे पडले म्हणून दर बारा वर्षांनी येथे कुंभमेळा भरतो.
त्यासमयी त्रिवेणी संगमात स्नान केले तर महत्पुण्य मिळते. ऋग्वेदात संगम स्नानाविषयी लिहिले आहे. त्रिवेणी संगमात बुड्या मारुन जे स्नान करतात, त्यांना स्वर्गप्राप्ती होते. प्रभू रामचंद्रांनी वनवासाला जात असताना या ठिकाणी गंगापार होऊन भरद्वाजाच्या आश्रमात आले होते असे रामायणात सांगितले असून गोत्रवधाच्या पापामुळे खिन्न झालेल्या युधिष्ठिराला मार्कंडेय मुनीने प्रयाग क्षेत्राची यात्रा करण्यास सांगितले.
सम्राट हर्ष हा त्यागी सम्राट होता. तो दरवेळी कुंभमेळ्यात येत असे आणि धर्मचर्चा घडवून आणी. ब्राह्मण, गोरगरीब, याचक, भिक्षू, श्रमण यांना दान करी. येथेच श्री शंकराचार्य यांनी कुमारिलभट्ट या महामीमांसका बरोबर वैदिक धर्माच्या रक्षणासंबंधी चर्चा केली होती. वैदिक संस्कृती आणि वैदिकेतर जन समुदायाची यात्रा संस्कृती यांचाही येथेच संगम झाला. येथील नद्यांच्या संगमाला त्रिवेणी म्हटलं आहे. कारण गंगा-यमुना-सरस्वती या तीन नद्यांचे प्रवाह येथे वेणीसारखे एकमेकांत मिसळले आहेत. हिंदुस्थानात १४ प्रयाग क्षेत्रे आहेत. त्यातील १३ प्रयागक्षेत्रे उत्तरांचल राज्यात आहेत.
तीर्थराज प्रयाग
(Tirthraj Prayag – In Marathi)
Contents
🔱 प्रस्तावना:
भारतीय संस्कृतीमध्ये “तीर्थराज प्रयाग” याला सर्व तीर्थांमध्ये श्रेष्ठ मानले जाते. “तीर्थराज” म्हणजे तीर्थांचा राजा. प्रयाग हे उत्तर प्रदेशातील प्रयागराज (पूर्वीचे अलाहाबाद) या शहराचे प्राचीन नाव आहे. येथे गंगा, यमुना आणि अदृश्य सरस्वती या तीन नद्यांचा संगम होतो, ज्याला “त्रिवेणी संगम” असे म्हणतात.
🌊 त्रिवेणी संगम:
-
गंगा – पवित्रता आणि मोक्षाची प्रतीक.
-
यमुना – प्रेम आणि भक्तीचे प्रतीक.
-
सरस्वती – ज्ञानाची देवता, अदृश्य नदी मानली जाते.
या तिन्ही नद्यांचा संगम ज्या ठिकाणी होतो, तो भाग अत्यंत पवित्र आणि शक्तिप्रद मानला जातो.
🛕 धार्मिक महत्त्व:
-
प्राचीन शास्त्रांमध्ये प्रयागला तीर्थराज म्हटले आहे – “तीर्थानां राजः प्रयागः।”
-
येथे कुंभमेळा दर १२ वर्षांनी भरतो, जो जगातील सर्वात मोठा धार्मिक मेळा आहे.
-
पौराणिक कथा सांगते की देवतांनी सृष्टीच्या प्रारंभी येथे यज्ञ केला होता, म्हणून हा स्थान अत्यंत पुण्यदायक मानले गेले.
🙏 प्रयागचे महत्व तीर्थयात्रेत:
-
संगम स्नान – येथे स्नान केल्याने सर्व पापांचे नाश होतो असे मानले जाते.
-
पिंडदान व तर्पण – येथे पूर्वजांना श्रद्धांजली अर्पण केल्यास त्यांना मोक्ष मिळतो, असे शास्त्र सांगते.
-
अक्षयवट – येथे असलेले वडाचे झाड मोक्षाचे प्रतीक मानले जाते.
📜 उल्लेख ग्रंथांमध्ये:
-
महाभारत, रामायण, स्कंद पुराण, पद्म पुराण आणि इतर अनेक ग्रंथांमध्ये प्रयागचे महत्त्व नमूद केले आहे.
-
युधिष्ठिराने देखील येथे यज्ञ केला होता.
-
भगवान राम वनवासात येथे थांबले होते, अशी मान्यता आहे.
🪔 उपसंहार:
तीर्थराज प्रयाग हा केवळ एक तीर्थक्षेत्र नाही, तर भारतीय अध्यात्मिकतेचे प्रतीक आहे. येथे केलेला एक छोटासा धार्मिक कर्मसुद्धा मोक्षदायक मानला जातो. त्यामुळेच हा तीर्थांचा राजा – तीर्थराज प्रयाग म्हणून ओळखला जातो.
तुम्हाला या विषयावर श्लोक, निबंध, किंवा भाषणाची सादरीकरण हवी आहे का?