उज्जैन म्हणजे पूर्वीची अवंतिका नगरी. सप्तपुरीपैकी एक अत्यंत महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र. पुराणकाळी शंकराने या ठिकाणी त्रिपुरावर विजय मिळवला म्हणून या स्थानाला उज्जैयिनी हे नांव पडले. स्कंद पुराणानुसार भिन्न भिन्न कल्पांमध्ये ही नगरी विविध नावांनी प्रसिद्ध होती. विक्रमराजाला शनिमहाराजांकडून प्रताप मिळाला ती ही नगरी. सांदिपनीकडून श्रीकृष्णाला ज्ञानप्राप्ती झाली तीही नगरी.
कालिका देवीने कालिदासाला काव्याची प्रेरणा दिली तसेच राजा भर्तृहरीला आयुष्याचे रहस्य शिकवले ती ही नगरी अवंतिका. उज्जैन हा जिल्हा मध्यप्रदेश राज्याच्या पश्चिम भागात असून भोपाळपासून १८१ कि. मी. वर आहे. जवळचे विमानतळ इंदोर. इंदोरपासून उज्जैन ५५ कि. मी. अंतरावर आहे. समग्र तीर्थस्थाने देहस्वरुपमानली तर हे नगर नाभिस्थानी आहे. द्वादश ज्योर्तिलिंगांपैकी महाकाल नामक ज्योर्तिलिंग येथे असून ५१ शक्तिपीठांपैकी हे एक आहे.
येथे सतीचे कोपरे गळून पडले म्हणून मूर्तीऐवजी कोपराचीच पूजा करतात. भगवान विष्णूच्या शरीरातून उत्पन्न झालेली क्षिप्रा नदी येथूनच वाहाते. त्यामुळे ही नदी पवित्र मानली जाते. बृहस्पती सिंह राशीत असतांना क्षिप्रा स्नानाचे आगळेवेगळे महत्त्व आहे. महाकाल ज्योर्तिलिंगासंबंधी कथा सांगितली जाते. एक शिवभक्त ब्राह्मण उज्जैन नगरात राहात होता.
या ब्राह्मणाने स्थापन केलेल्या शिवलिंगाचे उच्चाटन करण्याचा प्रयत्न ब्रह्मदेवाच्या वराने उन्मत्त झालेल्या दूषण राक्षसाने करावयाचे ठरवले. तेव्हा त्यातूनच भगवान शंकर प्रगट झाले व त्याचा सैनिकासह नि:पात केला. नंतर ब्राह्मणाने शंकराला तेथेच रहाण्याची विनंती केली. ब्राह्मणाच्या विनंतीला मान देऊन शिव-पार्वती त्या लिंगात ज्योतिरुपाने राहिले.
पार्वतीमातेच्या आज्ञेवरुन महादेवाने हे नगर बसवून नगराच्या चारही दिशेला चार संरक्षक द्वारे उभी राहिली असे मानले जाते. त्या चार महाद्वारांच्या रक्षणासाठी चार देव व मध्यभागी महांकालेश्वर, यांची नियुक्ती महादेवाने केली. या चार महाद्वारांची पदयात्रा केली जाते. वैशाखात चारद्वार यात्रा व पंचक्रोश यात्रा करण्याचे माहात्म्य असल्यामुळे भर उन्हात भाविक यात्री यात्रेला येतात.
विक्रमादित्याने हे मंदिर बांधले. दिल्लीच्या सुलतानाने त्याचा नाश करुन संपत्ती लुटून नेली. जेव्हा उज्जैनीचा ताबा राणोजी शिंदे यांनी घेतला, व मंदिर बांधून कोटीतीर्थातले लिंग काढून त्याची विधीपूर्वक प्राणप्रतिष्ठा केली. महाकालेश्वराची शाळका चांदीच्या पत्र्यांनी मढवलेली आहे. तेथे तेलाचा व तुपाचा असे दोन नंदादीप अखंड तेवत असतात.
गाभाऱ्यातील कोनाड्यात गणपती, पार्वती व षडानन यांच्या मूर्ती आहेत. महानदी क्षिप्रेत स्नान करायला मिळणे दुर्लभ होय. ते करुन जो महाकालाला नमस्कार करतो त्याला मृत्यूचे भय राहात नाही. अशा या उज्जैन नगरीत महादेवाची एकूण ८४ मंदिरे आहेत. यात्रेत २८ तीर्थे येतात. ही बहुतेक सर्व क्षिप्रा नदीच्या काठावर आहेत.
सप्तपुरीपैकी एक उज्जैन (अवंतिका) – माहिती
Contents
प्रस्तावना:
भारतामध्ये अनेक पवित्र स्थळे आहेत ज्यांना धार्मिक महत्त्व आहे. त्यातच एक महत्त्वाचे ठिकाण म्हणजे उज्जैन, जी सात पवित्र नगरांपैकी एक आहे. उज्जैनला अवंतिका म्हणूनही ओळखले जाते. हे नगर मध्यप्रदेश राज्यात स्थित आहे आणि येथील ऐतिहासिक, धार्मिक, आणि सांस्कृतिक महत्त्व अनमोल आहे. उज्जैन हे महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगाचे घर असल्यामुळे या ठिकाणाचा खास महत्त्व आहे.
उज्जैनचे ऐतिहासिक महत्त्व:
उज्जैन हे प्राचीन कालखंडातील एक ऐतिहासिक आणि धार्मिक ठिकाण आहे. हे शहर संस्कृत शास्त्र, तत्त्वज्ञान, आणि आध्यात्मिक अभ्यासाचे केंद्र मानले जाते. इ.स.पूर्व ६व्या शतकापासून उज्जैनचे महत्त्व आहे. हे शहर प्राचीन काळी मालवा प्रदेश मध्ये वसलेले होते आणि याची गिनती महत्त्वपूर्ण व्यापारिक केंद्रांमध्ये केली जात होती.
उज्जैन हे प्राचीन भारतीय संस्कृतीचे प्रतीक आहे, जिथे पंढरपूर, नाशिक आणि काशी यांसारख्या अन्य पवित्र स्थळांच्या जोडणीसाठी एक महत्त्वाचे केंद्र होते.
उज्जैन आणि महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग:
उज्जैनला महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंगासाठी विशेष महत्त्व आहे. महाकालेश्वर हे शिवजीचे एक प्रमुख ज्योतिर्लिंग आहे आणि याच्या पूजेने भक्तांना शांती आणि सुख प्राप्त होण्याचा विश्वास आहे. उज्जैनचे महाकालेश्वर मंदिर हे १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी एक मानले जाते.
महाकालेश्वर मंदिर हे शंकराचे एक ऐतिहासिक स्थान आहे. येथे शंकराची पवित्र मूर्ती अत्यंत प्राचीन आहे, आणि दरवर्षी लाखो भक्त येथे पूजा करण्यासाठी येतात. महाकालेश्वर पूजेचे आयोजन विशेषत: महाशिवरात्रि आणि नवरात्रा मध्ये मोठ्या धूमधामाने होते.
उज्जैनचे धार्मिक महत्त्व:
उज्जैन हे हिंदू धर्माच्या संदर्भात एक अत्यंत महत्त्वाचे धार्मिक केंद्र आहे. येथे कुंभ मेला ही एक प्रमुख धार्मिक यात्रा आहे, ज्यामध्ये लाखो भक्त आणि साधू संन्यासी सहभागी होतात. कुंभ मेला उज्जैनमध्ये हर १२ वर्षांनी आयोजित केला जातो आणि त्यात अनेक धार्मिक अनुष्ठाने केली जातात.
उज्जैनमध्ये असलेले प्रमुख धार्मिक स्थळे:
-
महाकालेश्वर मंदिर – शिवजींच्या पूजा आणि अनुष्ठानांसाठी प्रसिद्ध.
-
काल भैरव मंदीर – भगवान भैरव यांना समर्पित असलेले मंदिर.
-
हरसिद्धि मंदिर – देवी हरसिद्धीचे प्राचीन मंदिर.
-
गहदीस पर्वत – येथील पर्वतावर अनेक धार्मिक ठिकाणे आहेत.
उज्जैनची सांस्कृतिक महत्त्व:
उज्जैन शहर सांस्कृतिक दृष्टिकोनातून देखील खूप समृद्ध आहे. येथे वेगवेगळ्या प्रकारचे नृत्य, संगीत, काव्यवाचन, आणि साहित्यिक कार्यक्रम होतात. उज्जैन महोत्सव आणि कुंभ मेला यासारख्या सांस्कृतिक उत्सवांनी याच्या सांस्कृतिक महत्त्वात वाढ केली आहे.
निष्कर्ष:
उज्जैन (अवंतिका) हे एक अत्यंत पवित्र आणि ऐतिहासिक स्थान आहे. महाकालेश्वर ज्योतिर्लिंग, महाशिवरात्रि, कुंभ मेला आणि विविध धार्मिक उत्सवांच्या माध्यमातून उज्जैनला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर एक विशेष स्थान मिळाले आहे. तसेच, धार्मिकता, संस्कृती आणि ऐतिहासिकतेच्या पायावर उभे असलेले हे शहर त्याच्या सगळ्या भव्यतेसह भक्तांसाठी एक महत्त्वाचे ठिकाण आहे.
उज्जैन म्हणजे एक साधना आणि भक्तीचे स्थान आहे जिथे प्रत्येक भक्त आपल्या आस्थेने आणि श्रद्धेने शिवजीच्या पायाशी येरझार करतो.
हे माहिती शालेय प्रकल्प, धार्मिक किंवा सांस्कृतिक संदर्भासाठी उपयुक्त ठरू शकते.